Forsíða

Fjarreikistjörnur greindar frá Íslandi  

    Á síðustu árum hefur athygli stjörnufræðinga í vaxandi mæli beinst að svonefndum fjarreikistjörnum, þ.e. reikistjörnum sem ganga um fjarlægar sólstjörnur. Það er ekki langt síðan að mælitækni komst á það stig að unnt væri að sanna tilvist slíkra reikistjarna vegna þess hve daufar þær eru í samanburði við sólstjörnurnar. Fyrstu fjarreikistjörnurnar fundust árið 1992, og þegar þetta er ritað er fjöldinn kominn yfir 800. Þessar reikistjörnur hafa oftast verið greindar vegna áhrifa þeirra á móðurstjörnuna (sólstjörnuna) sem lýsa sér í smávægilegum hraðabreytingum að eða frá jörðu. Þá hafa verið mældar örlitlar birtubreytingar sem fram koma þegar reikistjörnurnar ganga milli móðurstjörnunnar og jarðar. Í nokkrum tilvikum hafa sést birtubreytingar  þegar reikistjarnan er nákvæmnlega í sjónlínu við sólstjörnuna séð frá jörð, en við það magnast ljósstyrkur sólstjörnunnar vegna þyngdarhrifa reikistjörnunnar. Eins og við er að búast er auðveldast að greina reikistjörnur sem eru mjög stórar og hafa skamman umferðartíma. Fáeinar fjarreikistjörnur hafa greinst beinlínis í sjónauka.
  
    Einarðir áhugamenn um stjörnuskoðun geta nú orðið sér úti um búnað sem gerir þeim kleift að mæla þær örlitlu breytingar sem verða á birtu sólstjörnu þegar reikistjarna fer fyrir hana frá jörðu séð - er í þvergöngu sem kallað er. Búnaðurinn sem til þarf er dýr og mælingarnar og úrvinnsla þeirra kalla á mikla vinnu og þolinmæði. Aðeins er vitað um einn áhugamann hérlendis sem hefur glímt við þetta verkefni. Það er Snævarr Guðmundsson, fyrrverandi formaður Stjörnuskoðunarfélags Seltjarnarness. Nýlega lauk hann við úrvinnslu athugana á þvergöngu tveggja fjarreikistjarna og sendi niðurstöðurnar til gagnamiðstöðvar erlendis. Þessar reikistjörnur ganga um sólstjörnurnar XO-2B og WASP-33. Nafngiftir á stjörnum eru flókið mál og sama stjarnan getur gengið undir mismunandi nöfnum í ólíkum stjörnuskrám. XO merkir að stjarnan er kennd við XO-sjónaukann á Hawaii, sjónauka sem væntanlega dregur nafn sitt af enska heitinu á fjarreikistjörnu (exoplanet). B merkir að stjarnan er daufari stjarnan í tvístirni. Stjarnan er í stjörnumerkinu Gaupunni (Lynx) í tæplega 500 ljósára fjarlægð. Birtustig hennar er 11 svo að hún gæti hugsanlega sést í góðum handsjónauka. Reikistjarnan sem er á braut um hana gengur undir nafninu XO-2Bb eða XO-2b. Hún er á stærð við Júpíter og umferðartíminn er 2,6 dagar.  Skammstöfunin WASP vísar til fjölþjóðlegs rannsóknarverkefnis sem nefnist "Víðhornsleit að reikistjörnum" (Wide Angle Search for Planets) og nýtir tvo sjónauka, annan á Kanaríeyjum en hinn í Suður-Afríku.  Stjarnan WASP-33 er í stjörnumerkinu Andrómedu í tæplega 400 ljósára fjarlægð. Hún er á 8. birtustigi og sést því í litlum handsjónauka ef menn vita hvar hana er að finna. Reikistjarnan (WASP-33b) gengur um hana á 1,2 dögum og athuganir benda til að efnismagn (massi) hennar sé fjórum sinnum meira en Júpíters.
 



   
Hér sést Snævarr með sjónauka sinn og áfasta myndavél. (Myndina tók Birkir Fannar Snævarsson.) Sjónaukinn er af gerðinni Meade LX 200 með 30 cm (12 þumlunga) spegli. Myndavélin er ljósflögumyndavél af gerðinni SBIG STL-11000M. Nánari upplýsingar um myndatökuna og úrvinnslu myndanna er að finna í meðfylgjandi skýrslu Snævars. Þar kemur fram að myndatökur og úrvinnsla mynda tóku mikinn tíma. Niðurstöðurnar má sjá í eftirfarandi línuritum.



Þótt birtubreytingin sem þverganga reikistjarnanna veldur sé örlítil (fáeinir hundraðshlutar úr birtustigi) kemur hún greinilega fram í báðum tilvikum.

Á meðfylgjandi stjörnukorti er sýnt hvar stjörnurnar tvær eru á himninum. Kortið sýnir aðeins stjörnur sem eru bjartari en birtustig 7 svo að XO-2 og WASP-33 eru of daufar til að þær sjáist.
 

(Smellið á reitinn til að sjá kortið) 


Viðbót:
Síðan þetta var ritað hefur Snævarr fylgst með fleiri fjarreikistjörnum og skráð þvergöngur þeirra. Niðurstöðurnar voru sem hér segir:

Stjarnan HAT-P-10b, öðru nafni WASP-11b. Þessi stjarna er í hrútsmerki og birtustig hennar er 11,9. Umferðartími reikistjörnunnar er 3,7 dagar. Snævarr fylgdist með myrkva 16. desember 2012. Myrkvinn mældist í 153 mínútur. Mesta myrkvun var kl. 22:54 og nam 0,027 birtustigum.

Stjarnan WASP-12b  Þessi stjarna er í Ökumanni og birtustig hennar er 11,7. Umferðartími reikistjörnunnar er 1,09 dagar. Snævarr fylgdist með myrkva 5. febrúar 2013. Myrkvinn mældist í 167 mínútur. Mesta myrkvun var kl. 23:08 og nam 0,015 birtustigum.

Stjarnan HAT-P-3b.Þessi stjarna er í Stórabirni og birtustig hennar er 11,9. Umferðartími reikistjörnunnar er 2,90 dagar. Snævarr fylgdist með myrkva 12. febrúar 2013. Myrkvinn mældist í 156 mínútur. Mesta myrkvun var kl. 01:40 og nam 0,027 birtustigum. Önnur mæling var framkvæmd 14. febrúar. Þá mældist myrkvun í 125 mínútur. Mesta myrkvun var kl. 23:21 og nam 0,010 birtustigum. Nokkurt ósamræmi er milli þessara tveggja mælinga og er ætlun Snævars að kanna það nánar. 

Kortið hér fyrir neðan sýnir hvar þessar þrjár stjörnur eru á himninum. 
 

(Smellið á reitinn til að sjá kortið) 


Þ.S. 4. 12. 2012. Viðbót 26. 2. 2013.