Útsýnisskífur og sólúr

    Útsýnisskífur, sem svo eru nefndar, hafa verið settar upp víða um land til að fræða ferðamenn um landslagsnöfn. Í miðju hverrar skífu er stafur eða broddur sem notaður er til miðunar, en nöfnin eru nær jöðrunum. Á stöku stað hafa menn freistast til þess að nýta þessar skífur jafnframt sem sólúr. Eru þá stundir dagsins merktir við jaðra skífunnar og skugginn af stafnum látinn vísa á tímann. Gallinn við þessa tilhögun er sá að sólúr með láréttri skífu og lóðréttum staf  getur ekki fylgt sönnum sóltíma, hvað þá þeim tíma sem venjulegar klukkur sýna. Með sönnum sóltíma er átt við tíma sem fylgir sól þannig að klukka sem sýnir þann tíma er ávallt 12 þegar sól er í suðri. Til þess að skugginn af stafnum falli alltaf í sömu stefnu á sama tíma dags (að sönnum sóltíma) árið um kring þarf stafurinn að hallast þannig að hann vísi á pólstjörnuna eða því sem næst. Ef bilin milli klukkustunda eiga að vera jöfn, þarf auk þess að halla skífunni svo að hún sé hornrétt á stafinn. Loks er mögulegt að láta sólúrið sýna meðalsóltíma líkt og venjulegar klukkur gera, með því að sérhanna lögun stafsins sem varpar skugganum, en ekki skal farið nánar út í þá sálma hér. Þess í stað skal leitast við að svara þeirri spurningu hve mikilli skekkju megi búast við ef lárétt útsýnisskífa með lóðréttum staf er notuð sem sólúr.

Svarið við þessari spurningu er margþætt. Í fyrsta lagi er skekkjan háð breiddarstigi athugunarstaðarins, en meira máli skiptir þó hvers konar tími það er sem við sækjumst eftir, sannur sóltími eða miðtími (meðalsóltími). Sé það miðtími, fer svarið eftir því hvort átt er við staðarmiðtíma eða staðartíma (lögtíma). (Þessum hugtökum er oft ruglað saman og hvort tveggja kallað staðartími.) Staðarmiðtíminn fer eingöngu eftir lengdargráðu viðkomandi staðar og er sá sami fyrir alla staði á sama lengdarbaug. Staðartíminn er sá tími sem venjulegar klukkur eru stilltar eftir, lögum samkvæmt, og er sá sami á tilteknu svæði, sem getur verið býsna stórt. Staðartími á Íslandi jafngildir staðarmiðtíma Greenwich sem er 1 klst. 27,7 mínútur á undan staðarmiðtíma Reykjavíkur.

Hér skal fyrst  miðað við Reykjavík sem athugunarstað. Tafla 1 sýnir frávik sólúrs í Reykjavík frá sönnum sóltíma hinn 21. hvers mánaðar. Tölurnar merkja mínútur. Við sjáum að frávikið getur mest orðið 53 mínútur á hvorn veg. Það gerist á sólstöðum þegar skugginn vísar á  7 (+53 mínútur) eða 17 (-53 mínútur). Í fyrra tilvikinu er réttur sóltími 7 stundir og 53 mínútur, en í seinna tilvikinu 6 stundir og 7 mínútur. 

Tafla 2 sýnir frávik sólúrsins frá staðarmiðtíma. Mestu frávikin eru svipuð og í töflu 1, en fram kemur árstíðasveifla sem ekki sést í töflu 1.

Tafla 3 sýnir frávik sólúrsins frá staðaltíma, þ.e. venjulegri klukku í Reykjavík. Þarna breytast frávikin um 88 mínútur frá því sem var í töflu 2.

Loks sýnir Tafla 4 frávikin frá sönnum sóltíma í Grímsey. Þessa töflu getum við borið saman við töflu 1 sem gildir fyrir Reykjavík. Munurinn, sem stafar af breiddarmun staðanna, er ekki ýkja mikill. Mesta frávikið í Grímsey er 47 mínútur, aðeins minna en í Reykjavík, en á sama tíma árs og dags.

 Þ.S. 13. 2. 2017

Forsíða