Sólarhlið húsa

    Víða gætir þess misskilnings að sólin sé alltaf jafn lengi að ganga milli tveggja höfuðátta. Leiðbeiningar um notkun úrs sem áttavita styðjast oft við þessa hugmynd. Þá standa víða um land útsýnisskífur sem eiga jafnframt að vera sólúr. Upp úr skífunni miðri stendur lóðréttur stafur sem varpar skugga út að rönd. Á röndinni eru klukkustundirnar merktar með jöfnu millibili þannig að talan 6 er vestast á skífunni, 12 nyrst en 18 austast. Þarna er gengið út frá því að sólin sé alltaf sex stundir að ganga frá austri til suðurs og aðrar sex að ganga frá suðri til vesturs. Hversu fjarri þetta er réttu lagi sést á eftirfarandi töflu sem sýnir tímalengdina á mismunandi árstímum. Taflan er reiknuð fyrir 65° norðlægrar breiddar og gildir því um mitt Ísland.

    (Þegar tímalengd er merkt með stjörnu táknar það að sólin sé undir sjónbaug þegar hún er í austri eða vestri.)
    Þarna sést að tíminn sem líður frá því að sól er í suðri þar til hún er í vestri er breytilegur, allt frá 5 stundum og 13 mínútum upp í 6 stundir 47 mínútur ef miðað er við mitt Ísland. Hið sama gildir um tímann sem líður frá því að sól er í austri þar til hún er í suðri svo að óþarft er að ræða það sérstaklega.  
    Á sumarsólstöðum, þegar sól er hæst á himni, tekur það hana skemmstan tíma að komast úr suðri í vestur. Eftir að sólin er komin í vestur líður svo umtalsverður tími þar til hún gengur til viðar. Á þeim tíma getur hún skinið á norðurhlið húsa, og gefur það tilefni til þeirra hugleiðinga sem hér fara á eftir.
    Flestir vita að á norðurhveli jarðar skín sól að jafnaði meira á suðurhlið húsa en norðurhliðina.  Fæstir munu þó hafa gert sér grein fyrir því að þessi vísdómur gildir ekki á öllum árstímum, og að þetta fer mjög eftir landfræðilegri breidd staðarins.
    Meðfylgjandi línurit sýnir skiptingu sólskins milli suðurhliðar og norðurhliðar húss á mismunandi breiddargráðum á sumarsólstöðum.

    Hið fyrsta sem athygli vekur er að allt frá miðbaug jarðar norður að hvarfbaug (23½° N) skín sól alls ekki á suðurhlið húsa á sumarsólstöðum. Þetta verður skiljanlegt þegar menn hugleiða að á þessum árstíma er sólin beint yfir hvarfbaug nyrðri. Séð frá stöðum sunnan við þann baug kemur sólin upp norðan við austur, er í norðri á hádegi og sest norðan við vestur. Suðurhlið húsa á þessum slóðum er því stöðugt í skugga.
    Ef við færum okkur lítið eitt norður fyrir hvarfbaug nær sólin að skína á suðurhlið húsanna, en þó aðeins um hádegisbilið. Eftir því sem við förum lengra til norðurs lengist tíminn sem sólin nær að skína á suðurhliðina uns að því kemur að sólin er jafn lengi sunnan við húsið eins og norðan við það. Útreikningur sýnir að þetta gerist við 37° norðlægrar breiddar. Þegar haldið er lengra til norðurs vex sólartíminn enn á suðurhliðinni þar til hámarki er náð, við 51° N. Við það breiddarstig skín sól um það bil 27% lengur á suðurhliðina en norðurhliðina.
    Norðan við 51° N fer norðurhliðin að vinna á uns hún hefur náð jafnlöngum sólskinstíma og suðurhliðin. Það gerist nálægt 63,5° N sem er svipað breiddarstig og syðsti hluti Íslands er á. Þar fyrir norðan og allt norður á heimskaut hefur norðurhliðin vinninginn. Hæsta hlutfallstalan norðurhliðinni í vil fæst í grennd við heimskautsbauginn, en þar skín sól um 27% lengur á norðurhlið húsa en suðurhliðina. Þegar dregur að heimskautinu jafnast lýsingin svo til alveg á báðar hliðar. Heimskautið sjálft er óræður punktur í þessu samhengi því að þar myndu allar hliðar húss snúa í suður.
    Það leiðir af því sem hér hefur verið sagt, að um sumarsólstöður geta Íslendingar notið sólar ívið lengur við norðurhlið húsa sinna en við suðurhliðina.  Á breiddarstigi Reykjavíkur er þessi tími þrjár vikur, en á breiddarstigi Akureyrar er tíminn nær tvöfalt lengri. Rétt er að undirstrika að þetta gildir aðeins í takmarkaðan tíma um hásumarið. Á  öðrum árstímum hefur suðurhliðin vinninginn svo að samanlagður sólskinstími yfir árið er meiri sunnanmegin húsa en norðanmegin, hérlendis sem annars staðar á norðurhveli jarðar. Í Reykjavík skiptist sólskinið milli suðurhliðar og norðurhliðar í hlutföllunum 75% og 25% yfir árið. Við heimskautsbaug eru hlutföllin 71% og 29%.

(Úr Almanaki Háskólans 1998 með lítilsháttar breytingum)

Þ.S. júní 2009. Smávægileg viðbót í júlí 2022.