Almanaksskýringar

Meðfylgjandi orðaskrá greinir frá merkingu og uppruna helstu orða úr almanökum og tímatali. Stofninn í þessari skrá eru almanaksskýringar sem undirritaður tók saman fyrir Almanak Þjóðvinafélagsins árin 1969 og 1970, og ítarlegri útgáfa þeirra sem birt var í bókinni Stjörnufræði-Rímfræði árið 1972. Sú bók hefur lengi verið ófáanleg, og þótt síðan hafi komið út bækur sem skarast við hana að efni til, þótti rétt að veita lesendum aðgang að þessum almanakskýringum á nýjum vettvangi. Við þetta tækifæri hafa ýmsar breytingar verið gerðar og skýringum bætt við þar sem ástæða þótti til.

Að gefnu tilefni skal tekið fram að leyfi þarf til að endurbirta þessar skýringar eða hluta þeirra á prenti eða með öðrum hætti.

                                                           Þorsteinn Sæmundsson

A

aðfangadagur, nú venjulega notað í merkingunni aðfangadagur jóla (24. desember). Aðfangadagur páska og aðfangadagur hvítasunnu voru áður nöfn á laugardögunum fyrir þessa helgidaga. Orðið aðfangadagur mun að líkindum vera þýðing á gríska orðinu parasceve (undirbúningur) sem notað var um daginn fyrir páskahelgina, þ. e. föstudaginn langa.

aðventa, jólafasta. Nafnið er dregið af latneska orðinu adventus sem merkir koma, þ. e. koma Krists, og skírskotar til jólanna sem fram undan eru.

aftann, tímabilið frá kl. 15 til kl. 21 að sönnum sóltíma, eða þar um bil (-> eykt).

Agnesarmessa (21. janúar), messa til minningar um rómversku stúlkuna Agnesi sem talið er að hafi dáið píslarvættisdauða í Róm um 300 e. Kr.

Agötumessa (5. febrúar), messa til minningar um meyna Agötu sem talið er að hafi verið uppi á Sikiley, líklega á 3. öld, og liðið píslarvættisdauða.

allra heilagra messa (1. nóvember), messa til minningar um alla helga menn. Kvöldið fyrir messudaginn hefur stundum verið kallað hrekkjavaka með tilvísun til erlendra hefða.

allra sálna messa (2. nóvember), messa til að minnast allra sálna í hreinsunareldinum.

almanak, rit með dagatali og ýmsum öðrum upplýsingum, svo sem um göngur himinhnatta, sjávarföll o. fl. Skýring nafnsins er óviss. Elsta almanak sem fundist hefur er frá Egiptalandi um 1200 f. Kr., ritað á papýrus. Ein fyrsta prentaða bókin var almanak (1448). Fyrrum tíðkuðust mest svonefnd eilífðaralmanök (calendarium perpetuum) sem höfðu inni að halda upplýsingar er nota mátti ár eftir ár með því að fylgja sérstökum reglum. Í þeim flokki er elsta íslenska almanakið sem varðveist hefur, "Calendarium - Íslenskt rím", prentað á Hólum 1597. Nú á dögum eru árleg almanök algengust. Á Íslandi hafa slík almanök komið út á prenti samfellt fyrir hvert ár síðan 1837 (Almanak Háskólans, öðru nafni Íslandsalmanakið).
Sérstök almanök með nákvæmari upplýsingum um stöður himinhnatta eru gefin út fyrir flugmenn (flugalmanök), farmenn (sjómannaalmanök) og stjörnufræðinga (stjörnualmanök). Útreikningur slíkra almanaka er verkefni sérstakra stofnana víða um lönd, og er höfð um það alþjóðleg samvinna.

almanaksár, það ár sem almanök sýna og miðað er við í daglegu lífi, venjulega 365 dagar, en stundum 366 (->hlaupár}.

almanakstími, tími sem miðast við brautarhreyfingar himinhnatta frá jörðu séð, óháð snúningi jarðar. Þessi tími líður fullkomlega í takt við atómtíma eftir því sem bestu mælingar sýna og hefur í seinni tíð verið ákvarðaður með atómklukkum.

Ambrósíusmessa (4. apríl og 7. desember), messa til minningar um Ambrósíus kirkjuföður, biskup í Mílanó, sem lést 4. apríl árið 397.

Andrésmessa (30. nóvember), messa í minningu Andrésar postula, þjóðardýrlings Skota.

Antóníusmessa (17. janúar), messa til minningar um Antóníus einsetumann í Egiptalandi, sem stofnaði fyrstu munkaregluna, um 305 e. Kr.

apríl, mánaðarnafn komið frá Rómverjum. Nafnskýring óviss.

atómtími, tími mældur í sveiflum atóma. Sekúndan í hinu alþjóðlega einingakerfi er nú skilgreind á þann hátt, með talningu sveiflna í raföldu frá loftkenndu sesíni.

aukanætur, fjórir dagar sem skotið er inn á eftir þriðja íslenska sumarmánuðinum (sólmánuði) til að fá samræmi milli mánaðatalsins og viknatalsins í árinu. Nafnið vísar til þess að tímaskeið voru áður fyrr talin í nóttum. Aukanætur hefjast með miðvikudegi í 13. viku sumars, þ. e. 18.-24. júlí.

aukatungl, 1) heiti tunglsins þann tunglmánuð sem ekki er tileinkaður ákveðnum almanaksmánuði eða tímaskeiði eftir rímreglum. Fyrrum voru tunglmánuðirnir gjarna kenndir við almanaksmánuðina tólf, en þar sem tunglkomur í árinu geta orðið einni fleiri en almanaksmánuðirnir, urðu tunglmánuðir umfram, þ. e. aukatungl. Gerðist það á 2-3 ára fresti, og giltu þá um það kerfisbundnar reglur, hvaða tungl skyldu teljast aukatungl.
Í íslenska almanakinu eru sex tunglheiti tilgreind þótt ekki séu þau dregin af almanaksmánuðum: vetrartungl, jólatungl, þorratungl, góutungl, páskatungl og sumartungl. Jólatunglið er bundið við þrettándann en páskatunglið við páskana. Milli þessara tveggja eru tvö tungl nafngreind, þorratungl og góutungl. Þegar páskarnir eru mjög síðla, getur svo farið að þrjú tungl (tunglmánuðir) verði milli jólatungls og páskatungls. Heitir eitt þeirra þá aukatungl og er talið næst á eftir jólatungli. (-> tunglheiti)
2) ljósblettur á himni (paraselene), öðru hvoru eða báðum megin við tunglið, fyrirbæri skylt svonefndri aukasól (parhelion).

Á

ágúst, almanaksmánuður kenndur við Ágústus keisara (63 f.Kr.- 14 e.Kr.). Þessi mánuður hét áður Sextilis, dregið af sextus: sjötti (fyrsti mánuður ársins var mars).

Ágústínusmessa (28. ágúst), messa til minningar um Ágústínus kirkjuföður, biskup í Hippó í N-Afríku (354-430 e.Kr.).

ár, 1) sólarár, tímaeining sem miðast við göngu jarðar um sólu. Hið náttúrlega árstíðaár nefnist hvarfár (eftir sólhvörfum) og er að meðaltali 365 dagar 5 stundir 48 mínútur og 45 sekúndur.  -> almanaksár, -> hlaupár.  2)  tunglár.

árstíðir, tímaskeið sem árinu er skipt í eftir árlegri sveiflu veðurfarsins. Aðalárstíðirnar eru venjulega taldar tvær, sumar og vetur, og samkvæmt því er árinu skipt í íslenska misseristalinu  (-> tímatal, forníslenskt). Á mótum aðalárstíðanna eru svo tvær aukaárstíðir, vor og haust. Mörk þeirra hafa verið skilgreind á fleiri en einn veg. Er oft látið svo heita að þau séu við jafndægur og sólstöður. Nær þá vorið frá vorjafndægrum að sumarsólstöðum, sumarið síðan fram að haustjafndægrum, o.s.frv. Orsök árstíðaskiptanna er möndulhalli jarðar sem veldur því að norðurskaut og suðurskaut hallast að sól á víxl á göngu jarðar um sólina.

áttidagur, áttundi dagur jóla, helgidagur í fornum kristnum sið; fellur á nýársdag í núgildandi tímatali. Innan kirkjunnar hafði áttundi dagur (octava) frá messudegi sérstaka merkingu sem lokadagur vikuhátíðar. Dæmi: Octava Epiphanie Domini, 13. janúar, þ. e. áttundi dagur frá þrettánda (geisladagur); Octava Petri et Pauli, 6. júlí.

B

bandadagur (1. ágúst), dagur sem fyrr var haldinn helgur í minningu þess að Heródes II. Agrippa lét færa Pétur postula í fjötra.

Barbárumessa (4. desember), messa til minningar um Barbáru mey sem þjóðsögur herma að hafi dáið sem píslarvottur um 300 e. Kr.

Barnabasmessa (11. júní), messa til minningar um Barnabas postula, öðru nafni Jósep Levíta frá Kípur, sem uppi var á 1. öld e. Kr.

barnadagur (28. desember), minningardagur um börnin í Betlehem, sem Heródes konungur mikli lét taka af lífi samkvæmt frásögn Matteusarguðspjalls.

Bartólómeusmessa (Barthólómeusmessa, 24. ágúst), messa til minningar um Bartólómeus postula.

beltatími, sá tími sem ætti að gilda á hverjum stað ef stranglega væri fylgt þeirri hugmynd sem lá að baki alþjóðlegu samkomulagi frá árinu 1883. Þá var jörðinni skipt í 24 tímabelti sem hvert náði yfir 15 gráður lengdar. Í hverju belti skyldi klukkan stillt á sama tíma, en tímamunurinn frá einu belti til hins næsta skyldi vera ein klukkustund. Almennt gildir sú regla að beltatíminn er staðaltími á úthafssvæðum, en á landi verða frávik, m.a. vegna þess að hagkvæmara er að láta staðaltíma fara eftir landamærum en lengdarbaugum.

Benediktsmessa (21. mars og 11. júlí), messa til minningar um heilagan Benedikt frá Núrsía, sem uppi var á Ítalíu á 6. öld og stofnaði hina þekktu munkareglu sem við hann er kennd.

biblíudagurinn, nafn sem á síðari árum hefur verið tengt við 2. sunnudag í níuviknaföstu.

birting, sá tími að morgni þegar myrkri lýkur. Í almanökum er venjulega miðað við þá stund þegar sólmiðjan er 6 gráður undir sjónbaug, -> myrkur.

Blasíusmessa (3. febrúar), messa til minningar um Blasíus biskup og píslarvott sem sumir telja að hafi verið uppi í Armeníu á 4. öld e. Kr.

boðunardagur Maríu (Maríumessa á föstu, 25. mars), messudagur til minningar um það að Gabríel engill vitraðist Maríu mey og boðaði fæðingu Krists. Þessa er einnig minnst 5. sunnudag í föstu, einkanlega ef sá dagur er nærri 25. mars.

bolludagur, mánudagurinn í föstuinngang. Nafnið er kennt við bollur sem siður er að borða þennan dag. Þótt siðurinn sé erlendur mun nafnið upprunnið á Íslandi.

bóndadagur, fyrsti dagur þorra, miðsvetrardagur. Þessi dagur var tyllidagur að fornu. Sagt er að bændur hafi þá átt að "bjóða þorra í garð" og að húsfreyjur hafi átt að gera bændum eitthvað vel til. Einnig munu finnast dæmi um það að hlutverk hjónanna í þessum sið hafi verið hin gagnstæðu. Bóndadag getur borið upp á dagana 19.-26. janúar. -> þorri.

Bótólfsmessa (17. júní), messa til minningar um Bótólf ábóta sem stofnaði klaustur á Englandi á 7. öld.

brandajól, jól sem falla þannig við sunnudaga að margir helgidagar verða í röð; upphaflega haft um það þegar jóladag bar upp á mánudag, og þeirri reglu hefur verið fylgt í almanakinu síðan 1995. Stundum hefur verið gerður greinarmunur á stóru og litlu brandajólum, en notkun heitanna virðist hafa verið á reiki. Nafnskýring óviss, ef til vill tengt eldibröndum á einhvern hátt. Sunnar í löndum kemur svipað orð fyrir í sambandi við páskaföstuna (Dominica Brandorum: fyrsti sunnudagur í föstu).

Brettívumessa (11. janúar), messa sem víða er getið í norskum og íslenskum heimildum. Um tilefnið er ekkert vitað.

Briktíusmessa (13. nóvember), messa til minningar um Briktíus biskup í Tours í Frakklandi (d.444).

Brígidarmessa (1. febrúar), messa til minningar um heilaga Brígidi sem var abbadís á Írlandi um 500 e. Kr. og er mjög í hávegum höfð þar í landi.

bræðramessa (20. janúar), messa til minningar um tvo rómverska menn, Fabianus og Sebastianus, sem reyndar virðast ekki hafa verið bræður eða tengdir að neinu leyti. Fabianus mun hafa verið biskup í Róm á 3. öld e. Kr., en um Sebastianus er lítið vitað með vissu.

bænadagar (lægri helgar, skírdagshelgar), skírdagur og föstudagurinn langi.

bænadagur, dagur sem sérstaklega er helgaður fyrirbænum. Í fleirtölunni (bænadagar) er orðið notað um skírdag og föstudaginn langa. Eftir siðaskipti voru yfirleitt fyrirskipaðir 3-4 bænadagar á ári, sbr. kóngsbænadag. Þessi siður var endurvakinn að nokkru leyti árið1952 með hinum almenna bænadegi þjóðkirkjunnar, sem haldinn er 5. sunnudag eftir páska ár hvert. Árið 1983 var bænadagur að vetri tekinn upp í almanakið. Lengi framan af var hann síðasti sunnudagur eftir þrettánda, síðar var reglunni breytt og er hann nú haldinn 4. sunnudag eftir þrettánda þau ár sem sunnudagar eftir þrettánda eru fjórir eða fleiri. Séu þeir færri, skal bænadagurinn vera sá síðasti eins og áður.

C

Cecilíumessa (22. nóvember) -> Sesilíumessa.

D

dagalína, lína sem skiptir dögum á jörðinni. Lína þessi fylgir í stórum dráttum 180. gráðu lengdar reiknað frá Greenwich. Þegar miðnætti er við dagalínuna mætast þar upphaf og endir sama mánaðardags. Annars ríkja yfirleitt tveir mánaðardagar á jörðinni, og er þá dagsetningin vestan megin dagalínunnar komin einum lengra áleiðis en austan megin. Dagalínan er sprottin af rökfræðilegri nauðsyn, en staðsetning hennar ræðst af alþjóðlegu samkomulagi.

dagatal, skrá yfir daga ársins, þar sem þeir eru flokkaðir eftir mánuðum og vikum. Þáttur í almanökum.

dagmál, -> eykt.

dagur, 1) sólarhringur, 2) bjarti tími sólarhringsins, 3) tíminn frá sólarupprás til sólarlags, 4) tímaskeiðið frá kl. 5 til kl. 18 að staðartíma, lauslega áætlað. Að fornu taldist dagurinn ná frá dagmálum til óttu (-> eykt).

dagur íslenskrar náttúru, 16. september, fæðingardagur Ómars Ragnarssonar, í heiðri haldinn síðan 2010 samkvæmt ákvörðun stjórnvalda.

dagur íslenskrar tungu, 16. nóvember, fæðingardagur Jónasar Hallgrímssonar, í heiðri haldinn síðan 1996 samkvæmt ákvörðun stjórnvalda.

desember, mánaðarnafn komið frá Rómverjum, dregið af latínunni decem: tíu, þ. e. tíundi mánuður ársins að tímatali Rómverja fyrr á tíð.

Díónysíusmessa (9. október), messa tileinkuð Díónysíusi biskupi í Frakklandi á 3. öld. Díónysíus er oft talinn verndardýrlingur Frakka, en um hann er lítið vitað með vissu.

dymbilvika (dymbildagar, efsta vika, kyrra vika), síðasta vikan fyrir páska. Nafnið mun dregið af áhaldi sem notað var í klukku stað í kirkjum þessa viku (sbr. dumb bjalla). Sums staðar virðist trékólfur hafa verið notaður í stað venjulegs kólfs og þá kallaður dymbill.

dýridagur (Kristlíkamahátíð), fimmtudagurinn eftir trínitatis. Hátíðisdagur í tilefni af nærveru Krists í brauði og víni hins heilaga sakramentis, sbr. orð Krists við hina heilögu kvöldmáltíð. Þessi hátíðisdagur var fyrst tekinn upp á 13. öld (á Íslandi 1326), en lagðist niður meðal mótmælenda við siðaskipti.

dægur, hálfur sólarhringur (dagur eða nótt). Í fornum ritum virðist orðið dægur stundum hafa verið notað í merkingunni sólarhringur (það orð þekktist ekki), en sú merking er horfin í nútímamáli.

E

efsta vika, -> dymbilvika.

eggtíð, -> skerpla

Egidíusmessa (1. september), messa til minningar um Egidíus einbúa í Frakklandi. Um hann eru ýmsar þjóðsögur, en lítið af traustum heimildum.

einmánaðarsamkoma, fyrsti dagur einmánaðar. Þann dag var fyrrum lögboðin samkoma hreppsbúa (sjá Grágás).

einmánuður, síðasti mánuður vetrar að forníslensku tímatali; hefst á þriðjudegi í 22. viku vetrar (20.-26. mars). Nafnskýring óviss.

eldadagur (6. október). Þennan dag var venja að bændur tækju við þeim húsdýrum til eldis, sem þeim hafði verið gert að skyldu að hafa á fóðrum yfir veturinn.

eldaskildagi (10. maí). Þann dag var venja að bændur "skiluðu úr eldunum", þ. e. skiluðu húsdýrum sem þeim hafði verið gert að skyldu að hafa á fóðrum yfir veturinn.

eldbjargarmessa, alþýðlegt nafn á 7. janúar, deginum eftir þrettánda. Skýring nafnsins er óviss, en hugsanlegt að það sé dregið af siðum eða leikjum sem hafðir hafi verið um hönd á hinum fyrsta virka degi eftir jólahald. Nafnið mun ekki vera íslenskt að uppruna, en hingað komið frá Noregi eða Svíþjóð.

Eldríðarmessa (23. júní), messa til minningar um Eldríði abbadís sem stofnaði klaustur í Ely á Englandi á 7. öld.

Elegíusmessa (1. desember), messa til minningar um Elegíus, kunnan biskup og hagleiksmann í Frakklandi á 7. öld.

engladagur (Mikjálsmessa, 29. september). Dagurinn  var sums staðar kallaður messa heilags Mikjáls og allra engla, og af því mun nafnið dregið.

epiphania, forn hátíð kristinna manna, haldin 6. janúar til minningar um skírn Krists. Um tíma var þetta líka talin fæðingarhátíð Krists í andlegum skilningi áður en 25. desember var úrskurðaður fæðingardagur Krists og tekið að halda þann dag heilagan. Með aukinni áherslu á kristið jólahald breytti epiphania um svip á Vesturlöndum víðast hvar og varð að þrettándahátíð. Nafnið epiphania er komið úr grísku og merkir opinberun.

eykt, mun upprunalega hafa samsvarað nokkurn veginn þeim tíma dags sem seinna var kallaður nón, þ. e. um kl. 15 að sönnum sóltíma. Sú átt eða kennileiti sem sólina bar við á þessari stundu nefndist eyktarstaður og markaði upphaf helgitíma (helgidags-eykt). Um eyktarstað virðist hafa átt að gilda sú regla, að hann væri röskar 50 gráður frá suðri, þ.e. milli áttanna SV og VSV, en menn greinir á um það hvernig beri að skilja ákvæðin eða hversu nákvæmlega þeim hafi verið fylgt. Síðar urðu eyktirnar fleiri, eða 8 talsins, og réðu menn tímann af því hvenær sól eða önnur himintungl bar yfir ákveðin kennileiti (eyktamörk, dagsmörk). Nöfnin á eyktunum voru þessi: ótta (um kl. 3 að sönnum sóltíma), miður morgunn eða rismál (um kl. 6), dagmál (um kl. 9), miðdegi eða hádegi (kl. 12), nón (um kl. 15), miður aftann eða miðaftann (um kl. 18), náttmál (um kl. 21) og miðnætti eða lágnætti (kl. 24). 
Eins og eyktanöfnin gefa til kynna, var sólarhringnum skipt í fjóra hluta: morgun (frá óttu til dagmála), dag (frá dagmálum til nóns), aftan (frá nóni til náttmála) og nótt (frá náttmálum til óttu).
Auk þeirrar merkingar orðsins eykt, sem hér hefur verið lýst, fékk orðið einnig aðra merkingu og rýmri og táknaði þá tímaskeið. Skiptist dagurinn þá í átta eyktir, en mörk þeirra skeiða virðast ekki hafa verið sérlega fastmótuð í vitund manna. 
Skýring orðsins eykt er óviss, en helst álitið að það sé skylt orðinu ok.

F

fardagar, fjórir fyrstu dagarnir í 7. viku sumars. Þessa daga fluttust menn búferlum og er nafnið dregið af því. Fardagur presta, einnig kallaður nýi fardagur, er á föstum mánaðardegi, 6. júní, samkvæmt tilskipun frá 1847. Sú tilskipun studdist við eldra ákvæði (frá 18. öld).

febrúar, annar mánuður ársins eftir núgildandi tímatali. Mun (ásamt janúar) hafa verið aukið við hið forn-rómverska mánaðatal alllöngu fyrir Kristsburð. Í fyrstu var febrúar í árslok (árið var talið byrja með mars), og mun þar vera að finna skýringu á því að hann er frábrugðinn öðrum mánuðum hvað dagafjölda snertir, og eins því, að hlaupársdegi er bætt við þennan mánuð. Nafnið er dregið af  februa, trúarlegri hreinsunarhátíð sem tíðkaðist meðal Rómverja í þessum mánuði.

feðradagurinn er haldinn 2. sunnudag í nóvember skv. ákvörðun sem tekin var árið 2006.

fimmtudagur, eldra nafn: fimmti dagur viku, þar áður þórsdagur (-> vika).

fingrarím, forn aðferð við tímatalsreikning. Aðferðin er í því fólgin að liðir og hnúar á fingrum beggja handa eru kenndir við tölur og minnisbókstafi á kerfisbundinn hátt. Með æfingu má beita fingrarími til að finna dagsetningar kirkjuhátíða, tunglkomur, vikudaga o. fl. ár og aldir fram og aftur í tímann á hinn skjótasta hátt. Fingrarím mun hafa þekkst með mörgum þjóðum frá fornu fari og var talsvert iðkað á Íslandi áður en prentuð almanök komu til sögunnar, og jafnvel lengur af sumum.

Fídesmessa (6. október), messa tileinkuð heilagri Fídes. Fides var gyðja trausts og góðrar trúar hjá Rómverjum. Kaþólska kirkjan tók hana síðar í dýrlingatölu, en engar öruggar heimildir finnast um konu með þessu nafni.

frídagur verslunarmanna, árlegur frídagur sem orðinn er víðtækari en nafnið bendir til. Var tekinn upp 1895 sem hátíðisdagur verslunarmanna í ágústmánuði. Árið 1897 var ákveðið að hann skyldi framvegis vera á föstum mánaðardegi, þjóðhátíðardaginn 2. ágúst, en þann dag árið 1874 héldu Reykvíkingar upp á þúsund ára afmæli Íslandsbyggðar. Með reglugerð var síðar ákveðið að halda hann fyrsta mánudag í ágúst, og er svo enn. Í Íslandsalmanakinu er dagsins fyrst getið árið 1941.

fullveldisdagurinn (1. desember). Þann dag árið 1918 varð Ísland fullvalda ríki. Dagurinn var almennur hátíðisdagur fram að stofnun lýðveldisins 1944, er lýðveldisdagurinn 17. júní kom í hans stað.

föstudagur, nafn sem vísar til föstuhalds þennan dag í kaþólskum sið. Dagurinn hét áður frjádagur, sennilega kenndur við aðra hvora gyðjuna, Freyju eða Frigg.

föstudagurinn langi (áður langi frjádagur), föstudagurinn fyrir páska. Helgidagur til minningar um krossfestingu Krists.

föstuinngangur (föstuígangur, föstugangur), fyrstu dagar þeirrar viku sem langafasta hefst í, þ. e. sunnudagur, mánudagur og þriðjudagur á undan öskudegi, eða aðeins fyrsti dagurinn af þessum þremur (föstuinngangs-sunnudagur).

G

Gallusmessa (16. október), messa til minningar um Gallus munk frá Írlandi (d. um 640).

gamli stíll, júlíanska tímatalið, -> tímatal.

gangdagavika, vikan sem hefst með 5. sunnudegi eftir páska. -> gangdagar.

gangdagar (síðari gangdagar, rogationes), dagarnir þrír á undan uppstigningardegi. Á gangdögum var gengið umhverfis tún í kaþólskum sið og beðið til árs og gróðrar. Þessi venja mun fyrst hafa verið tekin upp í Gallíu (Frakklandi) á 5. öld.

gangdagurinn eini (gangdagurinn mikli, litli gangdagur, lithania major), 25. apríl. Nafnskýring:  -> gangdagar. Þessi gangdagur mun upprunninn í Róm á 6. öld, og var dagurinn valinn með það fyrir augum að hinn nýi siður kæmi í stað heiðinnar hátíðar sem fyrir var.

gaukmánuður,  -> harpa

Geirþrúðardagur (17. mars), messudagur tileinkaður Geirþrúði abbadís í Nivelles í Belgíu (626-659 e.Kr.).

geisladagur (13. janúar), réttri viku eftir þrettánda (-> áttidagur). Nafnið vísar til sögunnar um Betlehemstjörnuna, og er sennilegt að það hafi upphaflega átt við þrettándann sjálfan, sem á latínu var kallaður festum luminarium.

gormánuður, fyrsti mánuður vetrar að forníslensku tímatali; hefst fyrsta vetrardag. Nafnið mun vísa til sláturtíðar.

góa (áður gói), fimmti mánuður vetrar að forníslensku tímatali; hefst með sunnudegi í 18. viku vetrar (18.- 24. febrúar, nema á eftir rímspillisári, þá 25. febrúar). Nafnskýring óviss.

góupáskar, páskar sem eru svo snemma að páskadagur er á góu í stað einmánaðar sem venjulegt er.  Góupáskar verða þegar páskadagur er einhver daganna 22., 23. eða 24. mars sem eru fyrstu hugsanlegu dagsetningar páska. Þetta er mjög sjaldgæft, gerðist aðeins tvisvar á 20. öld og einu sinni á þeirri 21.

góutungl, heiti tunglsins þann tunglmánuð sem kemur næst á undan páskatungli. (-> tunglheiti)

góuþræll, síðasti dagur góu.

gregoríanska tímatalið (nýi stíll) -> tímatal.

Gregoríusmessa (12. mars), messa til minningar um Gregoríus páfa mikla (f. um 540, d. 604).

Gvendardagur (16. mars), dánardagur Guðmundar góða Arasonar Hólabiskups (1237).

gyllinital, tala (1-19) sem segir til um, hvar tiltekið ár stendur í tunglöld. Notað við páskaútreikning, sérstaklega í gamla stíl. Gyllinital árs má finna með því að deila í ártalið með 19. Afgangurinn er þá einum lægri en gyllinitalið.

H

Hallvarðsmessa (15. maí), messa til minningar um Hallvarð Vébjörnsson hinn helga sem uppi var í Noregi á 11. öld.

harpa, fyrsti mánuður sumars að forníslensku tímatali; hefst með sumardeginum fyrsta. Nafnið sjálft er ekki mjög gamalt, varla eldra en frá 17. öld. Skýring nafnsins er óviss. Í Snorra-Eddu er mánuðurinn kallaður gaukmánuður og sáðtíð.

haust, -> árstíðir.

haustmánuður (garðlagsmánuður), síðasti mánuður sumars að forníslensku tímatali; hefst með fimmtudegi í 23. viku sumars, eða 24. viku ef sumarauki er, þ. e. 21.- 27. september, nema í rímspillisárum: 28. september.

haustvertíð, veiðitími að hausti. Á Suðurlandi (Faxaflóa) telst haustvertíð frá fornu fari hefjast á Mikjálsmessu (29. sept.) en ljúka á Þorláksmessu (23. des.). -> vertíð.

hádegi, 1) sú stund þegar sól er hæst á lofti, nánar tiltekið í hásuðri. Þetta er sú skilgreining sem fylgt er í almanökum. 2) kl. 12 að staðartíma, 3) kl. 12-13 að staðartíma, eða þar um bil.

heimstími (samræmdur heimstími, UTC) tími sem jafngildir því sem næst miðtíma Greenwich en getur ekki fylgt honum nákvæmlega vegna þeirrar kröfu að hver sekúnda í heimstíma sé jafnlöng atómsekúndunni (-> atómtími). Ef munur tímanna verður meiri en 0,9 sekúndur er annað hvort skotið inn aukasekúndu í heimstímann eða sekúnda felld niður. Ákvörðun heimstímans er verkefni margra athugunarstöðva, og eftir samræmdri niðurstöðu þeirra eru klukkur síðan stilltar um allan heim.

heitdagur (heitdagur Eyfirðinga), heitdagur Skagfirðinga, Eyfirðinga og Þingeyinga á seinni öldum, þann dag sem áður var lögskipuð einmánaðarsamkoma. Áheitsdagur í vetrarlok þegar erfiðlega áraði. Afnuminn með tilskipun árið 1744. 

helgavika, hvítasunnuvikan, vikan sem hefst með hvítasunnudegi.

helgi, tímabil sem haldið er heilagt. Eftir kirkjulegum reglum hefst helgin ætíð á undan þeim degi sem kallaður er helgidagur. Fyrrum taldist helgin byrja að nóni daginn fyrir helgidaginn, en síðar breyttist þetta þannig að reiknað var frá miðaftni. Í daglegu tali er algengt að orðið helgi sé notað um þann tíma sem frí er frá vinnu, sbr. "verslunarmannahelgi".

heyannir, fjórði mánuður sumars að forníslensku tímatali. Hefst með miðsumri (23.-29. júlí, nema í rímspillisárum: 30. júlí). Mánuðurinn sjálfur eða nokkur hluti hans mun einnig hafa borið nafnið miðsumar. Um eitt skeið var mánuðurinn viðmiðunartími fyrir lagasóknir (stefnur). Á Alþingi árið 1700 var samþykkt að heyannir (í lagaskilningi) skyldu framvegis hefjast 13. júlí og standa minnst 10 vikur.

hlaupár, almanaksár sem er degi lengra en venjulegt almanaksár, þ. e. 366 dagar í stað 365. Í nýja stíl er hlaupár alltaf þegar talan 4 gengur upp í ártalinu, nema á aldamótum þegar ártalið endar á 00. Þá er hlaupár aðeins þegar talan 400 gengur upp í ártalinu. Aukadeginum, sem nefndur er hlaupársdagur, er aukið við febrúarmánuð. Nafnið hlaupár mun dregið af því, að merkisdagar eftir hlaupársdag "hlaupa yfir" þann vikudag sem þeir myndu annars falla á. Reglur um hlaupár eru nauðsynlegar til að fella almanaksárið að árstíðaárinu, sem ekki telur heila tölu daga.

hlaupársdagur, dagur sem skotið er inn í almanaksárið þegar hlaupár er. Degi þessum er bætt við febrúarmánuð, sem um skeið var síðasti mánuður ársins að tímatali Rómverja. Samkvæmt tímatalsákvæðum Sesars frá 46 f. Kr. (-> tímatal) skyldi hlaupársdeginum skotið inn á eftir vorhátíðinni Terminalia, sem haldin var 23. febrúar. Sú hátíð virðist hafa táknað lok eins árstíðaárs og upphaf annars í augum Rómverja, þótt hinn opinberi nýársdagur flyttist frá 1. mars til 1. janúar þegar á 2. öld f. Kr. Hlaupársdagurinn varð því 24. febrúar (sumir segja 25. febrúar, því að upphaflega var litið svo á að sama dagsetning ætti við báða dagana í hlaupárum, þannig að 24. febrúar stæði í tvo sólarhringa). Festi sú regla rætur í kirkjulegu tímatali þannig að messur sem annars féllu á 24.-28. febrúar, féllu í hlaupárum á 25.-29. febrúar. Helsta messan sem þarna er um að ræða er Matthíasmessa, sem venjulega fellur á 24. febrúar. Í hlaupárum var hún í flestum löndum flutt til 25. febrúar. Á Íslandi var þó undantekning frá þessu og Matthíasmessa yfirleitt látin haldast 24. febrúar, en 25. febrúar gerður að hlaupársdegi í staðinn. Nú á dögum er almennt litið á 29. febrúar sem hlaupársdag, enda sjaldan miðað við messudaga.

hlaupársmessa, annað nafn á Matthíasmessu (24. febr.).

hlaupársöld, fjögurra ára tímaskeið, -> öld

Hólahátíð, kirkjuleg hátíð haldin sunnudaginn í 17. viku sumars, þ.e. 12.-18. ágúst.

hrekkjavaka, 31. október, kvöldið fyrir Allra heilagra messu. Gáskakvöld sem fest hefur rætur á Íslandi á síðari árum, einkum fyrir áhrif af bandarískri hefð (Halloween).

hundadagar, tiltekið skeið sumars um heitasta tímann, nú talið frá 13. júlí (Margrétarmessu) til 23. ágúst í íslenska almanakinu (6 vikur). Nafnið mun komið frá Rómverjum, er sóttu hugmyndina til Forn-Grikkja. Grikkir settu sumarhitana í samband við hundastjörnuna (Síríus), sem um þetta leyti árs fór að sjást á morgunhimninum. Bæði hérlendis og erlendis hefur nokkuð verið á reiki hvenær hundadagatímabilið teldist byrja og hve lengi það stæði. Grikkir munu hafa tekið eftir því að Síríus birtist þegar sól gekk í ljónsmerki, og með hliðsjón af því eru hundadagar stundum reiknaðir frá 23. júlí til 23. ágúst. Var það t. d. gert í íslenska almanakinu fram til 1924 og sömu reglu er enn fylgt í danska almanakinu og því norska. Hjá Íslendingum er hundadaganafnið tengt minningunni um Jörund hundadagakonung sem tók sér völd á Íslandi 25. júní 1809, en var hrakinn frá völdum 22. ágúst sama ár.

hvarfár ("trópískt" ár), tíminn milli sólhvarfa, árstíðaár. Vegna óreglu í göngu jarðar um sólu er tíminn milli sólhvarfa örlítið breytilegur, en  nákvæm skilgreining miðast við meðalgöngu sólar og svonefndan meðalvorpunkt. Sem stendur er lengd hvarfársins 365 dagar 5 stundir 49 mínútur og 45 sekúndur.

hvíta vika (hvítadagar), vikan sem hefst með hvítasunnu (hvítasunnuvikan).

hvítasunna, þriðja stærsta kirkjuhátíð kristinna manna, haldin sjö vikum eftir páska til minningar um það þegar heilagur andi kom yfir lærisveina Krists. Nafnið mun dregið af því að þessi hátíð varð snemma skírnarhátíð og hvítur klæðnaður því þáttur í athöfninni. Hátíðin féll saman við eldri hátíð (uppskeruhátíð) meðal Gyðinga, pentecoste, á 50. degi frá páskum. Í núgildandi tímatali (nýja stíl) getur hvítasunnudagur fallið á dagana 10. maí til 13. júní.

hvíti týsdagur, dagurinn fyrir öskudag, nú kallaður sprengidagur. Nafnið, sem líklega stendur í sambandi við mataræði (mjólkurmat) í föstuinngang, kemur ekki fyrir í gömlum heimildum íslenskum og hefur því líklega borist frá Danmörku með almanakinu, en aldrei náð fótfestu meðal almennings. Það var tekið upp í Íslandsalmanakið árið 1853 en fellt niður árið 1970.

höfuðdagur, 29. ágúst. Dagur sem fyrrum var haldinn helgur í minningu þess að Heródes Antipas lét hálshöggva Jóhannes skírara.

I 

imbrudagar, fjögur árleg föstu- og bænatímabil, sem standa þrjá daga í senn, miðvikudag, föstudag og laugardag eftir 1) öskudag, 2) hvítasunnudag, 3) krossmessu (14. september) og 4) Lúsíumessu (13. desember). Nafnið er komið úr engilsaxnesku og merking þess umdeild, en giskað á að það merki "umferð", þ. e. umferðarhelgidaga sem endurtaka sig aftur og aftur á árinu. Jafnframt virðist nafnið hafa orðið fyrir áhrifum af latneska heitinu quatuor tempora: fjórar tíðir, þ. e. fjórar kirkjulegar (kaþólskar) árstíðir sem árinu var skipt í og hófust með imbrudögum.

imbruvika, vika sem imbrudagar falla í. Upprunalega mun átt við vikuna sem hefst með fyrsta imbrudegi (-> sæluvika).

J

jafndægur, sú stund þegar sól er beint yfir miðbaug jarðar. Þetta gerist tvisvar á ári, á tímabilinu 19.-21. mars (vorjafndægur) og 21.-24. september (haustjafndægur). Um þetta leyti er dagurinn (frá sólarupprás til sólarlags) um það bil jafnlangur nóttinni hvar sem er á jörðinni, og af því er nafnið dregið.  Breytileiki dagsetninganna stafar aðallega af því að almanaksárið er ekki nákvæmlega jafnlangt árstíðaárinu, og samræmingin við árstíðaárið verður að gerast í stökkum, með aukadegi í hlaupárum.
Í stjörnufræði teljast jafndægur á því augnabliki þegar miðbaugslengd sólar er 0° eða 180°. Miðbaugslengdin reiknast frá vorpunkti, og munar litlu á þessari skilgreiningu og þeirri sem  áður var nefnd. 

Jakobsmessa (25. júlí), messa til minningar um Jakob postula Zebedeusson, sem Heródes Agrippa lét taka af lífi um 44 e. Kr.

janúar, fyrsti mánuður ársins eftir núgildandi tímatali hjá flestum þjóðum. Kenndur við rómverska guðinn Janus. Þessum mánuði mun ásamt febrúar hafa verið bætt við hið forn-rómverska mánaðatal alllöngu fyrir Krists burð og hann síðan gerður að fyrsta mánuðinum.

jól, forn hátíð á Norðurlöndum, e. t. v. haldin nokkru síðar en nú (miðsvetrarblót). Með kristninni urðu jólin aðalhátíð kristinna manna, í minningu um fæðingu Krists. Ákvörðunin um að halda fæðingardag Krists hátíðlegan 25. desember tók að breiðast út í Suðurlöndum á 4. öld e. Kr. Um skýringu á hinu norræna nafni jól er ekkert vitað með vissu.

jólafasta (aðventa), trúarlegt föstutímabil á undan jólunum. Hefst með 4. sunnudegi fyrir jóladag, þ.e. 27. nóv. - 3. des.

jólakvöld, kvöldið fyrir jóladag, aðfangadagskvöld.

jólanótt (nóttin helga), nóttin fyrir jóladag.

jólatungl, heiti tunglsins þann tunglmánuð sem þrettándinn fellur í. Er þá miðað við gang tunglsins eins og hann reiknast samkvæmt rímreglum eða tungltöflum. Nú er tunglið að jafnaði 1-2 dögum á undan áætlun miðað við töflurnar. Af því leiðir að tungl sem er nýtt á sjálfan þrettándadag, telst yfirleitt ekki jólatungl, því að samkvæmt töflunum á það ekki að kvikna fyrr en eftir þann dag. (-> tunglheiti)

Jónsdagur, venjulega notað um Jónsmessu, og þá oftast um Jónsmessuna 24. júní. Í almanökum síðan 1924 hefur nafnið staðið við messudag Jóhannesar guðspjallamanns, 27. desember.

Jónsmessa, 1) Jónsmessa Hólabiskups á föstu, 3. mars, haldin í minningu þess að þann dag árið 1200 voru bein Jóns Ögmundssonar upp tekin, 2) Jónsmessa Hólabiskups um vorið (eða hin síðari), 23. apríl, andlátsdagur Jóns Ögmundssonar 1121, 3) Jónsmessan 24. júní, haldinn fæðingardagur Jóhannesar skírara. Eini fæðingardagur dýrlings sem haldinn var helgur. Helgidagur á Íslandi fram til 1770.

Jónsmessunótt, nóttin fyrir Jónsmessudag 24. júní, þ.e. nóttin 23.-24. júní.

Jónsvaka, Jónsmessuhelgin 23.-24. júní. Nafnið merkir upprunalega kvöldið fyrir messudaginn (-> vaka). Jónsvökudagur: (yfirleitt) 23. júní. Jónsvökunótt: nóttin 23.-24. júní.

júlí, almanaksmánuður kenndur við Júlíus Sesar. Þessi mánuður hét áður Quintilis (quintus: fimmti, þ. e. fimmti mánuður ársins eftir þágildandi tímatali í Róm).

júlíanska tímatalið, -> tímatal.

júlíanska öld, tímaskeið sem nær yfir 7980 ár, oft notað í tímatalsreikningi. Upphaf júlíönsku aldar reiknast frá 1. janúar 4713 f. Kr. Árafjöldinn (7980) fæst sem margfeldi þriggja skemmri skeiða: 28 ár (sólaröld) x 19 ár (tunglöld) x 15 ár (skattöld). Eftir eina júlíanska öld fá árin sömu afstöðu með tilliti til allra þriggja skeiða. Stjörnufræðingar tímasetja atburði oft með því að tilgreina tölu þeirra daga sem liðnir eru frá upphafi júlíanska tímabilsins, og losna þannig við ýmsa ókosti venjulegra dagsetninga. Júlíanski dagur nr. 2451545 byrjaði á hádegi 1. janúar 2000 eftir heimstíma. Hugmyndina að þessari tímatalsaðferð átti Joseph nokkur Scaliger (1582) en ekki er vitað með vissu hvort hann kenndi hana við hinn sögufræga Júlíus Sesar, eða föður sinn,  Julius Caesar Scaliger.

júní, mánaðarnafn komið frá Rómverjum. Nafnskýring umdeild.

K

Kalixtusmessa (14. október), messa í minningu Kalixtusar I, páfa í Róm á 3. öld.

Katrínarmessa (25. nóvember), messa til minningar um Katrínu píslarvott frá Alexandríu, sem margar sögur eru um, en engar áreiðanlegar og óvíst hvort hún hefur verið til.

kirkjuár, starfsár kirkjunnar, hefst með jólaföstu.

Klemensmessa (23. nóvember), messa til minningar um Klemens I, páfa í Róm á 1. öld e. Kr.

Knútsdagur (7. janúar), messudagur til minningar um Knút hertoga sem veginn var á Sjálandi árið 1131.

Kolnismeyjamessa (21. október), messa tileinkuð heilagri Úrsúlu og ellefu þúsund meyjum sem þjóðsögur segja að hafi látið lífið fyrir trú sína við Kolni (Köln) snemma á öldum.

Konráðsmessa (26. nóvember), messa til minningar um Konráð biskup í Konstanz í Þýskalandi á 10. öld.

konudagur, fyrsti dagur góu. Sagt er að húsfreyjur hafi átt að fagna góu þennan dag, og að bændur hafi átt að gera húsfreyjum eitthvað vel til. Þess munu einnig dæmi, að hlutverk hjónanna í þessum sið hafi verið hin gagnstæðu. Konudag getur borið upp á dagana 18. - 25. febrúar.  -> góa.

kornskurðarmánuður, -> tvímánuður

Kólúmbamessa (9. júní), messa til minningar um Kólúmba (Kólumkilla) ábóta og kristniboða á Írlandi á 6. öld.

kóngsbænadagur, 4. föstudagur eftir páska. Almennur bænadagur, fyrst skipaður af Danakonungi 1686 og því kenndur við konung. Afnuminn sem helgidagur 1893.

krossmessa, 1) krossmessa á vori, 3. maí, haldin í minningu þess að kross Krists hafi fundist á þeim degi árið 326, 2) krossmessa á hausti, 14. september, haldin í minningu þess að Heraklíus keisari vann Jerúsalem og krossinn úr höndum Persa árið 629 og bar krossinn upp á Golgata.

kvartil, tunglfjórðungur. Sagt er að tungls sé á fyrsta kvartili þegar það er hálft og vaxandi, en á þriðja kvartili þegar það er hálft og minnkandi. Í báðum tilvikum sést fjórðungur af yfirborði tungls upplýstur af sól.

kvöld, nú oftast notað um tímaskeiðið frá kl. 18 til kl. 24 að staðartíma eða þar um bil. Að fornu mun orðið kvöld hafa haft svipaða merkingu og orðið aftann (-> eykt), en þó fremur verið notað um síðari hluta aftansins.

kyndilmessa, 2. febrúar, hreinsunardagur Maríu meyjar (þ. e. hreinsunardagur samkvæmt Gyðingatrú), 40 dögum eftir fæðingu Krists. Nafnið er dregið af kertum sem vígð voru þennan dag og borin í skrúðgöngu.

kyrra vika, -> dymbilvika.

L

lagningarvika, -> sumarauki.

Lambertsmessa (17. september), messa í minningu Lamberts biskups frá Maastricht (í Belgíu), sem uppi var á 7. öld.

langafasta, -> sjöviknafasta.

laugardagur, einnig nefndur þváttdagur í fornum heimildum. Þvotturinn mun hafa verið liður í helgihaldi á fyrri tíð, en um uppruna nafnsins verður ekkert fullyrt að öðru leyti.

lágnætti, það skeið nætur, einkum að sumri til, þegar sól er lengst undir sjóndeildarhring.

Lárentíusmessa (Lafransmessa, 10. ágúst), messa til minningar um Lárentíus djákna í Róm, sem dó píslarvættisdauða árið 258 e. Kr.

Leonisdagur (11. apríl), messudagur tileinkaður Leó mikla, páfa í Róm (d. 461).

Leonardusmessa (6. nóvember), messa til minningar um Leonardus einbúa sem mjög var dýrkaður á miðöldum, en um hann er ekkert vitað með vissu.

Leódegaríusmessa (2. okt), messa í minningu um Leódegaríus biskup í Autun í Frakklandi á 7. öld.

lokadagur (11. maí), síðasti dagur vetrarvertíðar á Suðurlandi.

Lúkasmessa (18. okt), messa til minningar um Lúkas guðspjallamann.

Lúsíumessa (13. desember), messa til minningar um meyna Lúsíu, sem talið er að hafi látið lífið sem píslarvottur á Sikiley um 300 e. Kr.

lýðveldisdagurinn, 17. júní. Þjóðhátíðardagur Íslendinga, haldinn til að minnast stofnunar lýðveldis á Íslandi þann dag 1944. Dagurinn er jafnframt afmælisdagur Jóns Sigurðssonar forseta. Hann er ekki lögskipaður frídagur, en ævinlega virtur sem slíkur.

lægri helgar, -> bænadagar.

lögtími,->staðartími, sá tími sem klukkur eru stilltar eftir, lögum samkvæmt. 

M

Magnúsmessa, messa til minningar um Magnús jarl Erlendsson á Orkneyjum, 1) Magnúsmessa hin fyrri, 16. apríl: dánardagur Magnúsar 1115, 2) Magnúsmessa hin síðari, 13. desember: þann dag voru upp tekin bein Magnúsar.

maí, mánaðarnafn komið frá Rómverjum. Nafnskýring umdeild.

Margrétarmessa (13. júlí), messa til minningar um Margrétu mey, sem óstaðfestar sögur herma að hafi verið uppi í Litlu-Asíu snemma á öldum og látið lífið fyrir trú sína. Margrétarmessa hin síðari: 20. júlí.

Maríumessa, messa til minningar um Maríu mey, 1) hreinsunardagur Maríu (2. febrúar), -> kyndilmessa, 2) Maríumessa á föstu (25. mars), -> boðunardagur Maríu, 3) vitjunardagur Maríu (2. júlí), minningardagur um það þegar María heimsótti móður Jóhannesar skírara, -> þingmaríumessa, 4) Maríumessa hin fyrri (himnaför Maríu, 15. ágúst), dánardagur Maríu að kaþólskri trú, 5) Maríumessa hin síðari (8. september), fæðingardagur Maríu að kaþólskri trú, 6) Maríu offurgerð (21. nóvember), minningardagur þess að María hafi verið færð til musterisins sem barn og vígð guði til þjónustu, 7) getnaður Maríu (8. desember), minningardagur um það að María hafi verið getin án erfðasyndar.

mars, almanaksmánuður kenndur við guðinn Mars, herguð Rómverja. Fyrsti mánuður ársins í fornrómversku tímatali.

Marteinsmessa (11. nóvember), messa til einkuð Marteini biskupi í Tours í Frakklandi, ötulum kristniboða (f. 315, d. 397).

Matteusmessa (21. september), messudagur tileinkaður Matteusi postula og guðspjallamanni.

Matthíasmessa (24. febrúar), messa til minningar um Matthías postula, þann sem kjörinn var með hlutkesti til að taka sæti Júdasar Ískaríots. Dagurinn er einnig kallaður hlaupársmessa, -> hlaupársdagur

mánudagur, áður mánadagur, nafnið kennt við tunglið. -> vika.

mánuður, tímaeining sem upphaflega miðaðist við gang tunglsins og dregur nafn af því. Réttur tunglmánuður (milli tunglfyllinga) er að meðaltali 29 dagar 12 stundir og 44 mínútur. Almanaksmánuðir þeir sem nú eru notaðir í flestum löndum heims eru mislangir (28-31 dagur) og miðast ekki við kvartil tunglsins.

Máritíusmessa (22. sept), messa til minningar um rómverska herforingjann Máritíus sem sagan segir að hafi verið tekinn af lífi ásamt mönnum sínum vegna þess að þeir neituðu að framfylgja skipunum sem brutu í bága við kristna trú þeirra. Tímasetning og sannleiksgildi atburðarins óviss.

Medardusdagur (8. júní), messudagur tileinkaður Medardusi biskupi sem líklega hefur verið uppi í Frakklandi á 6. öld.

meðalsól, ímynduð sól sem gengur með (því sem næst) jöfnum hraða eftir miðbaug himins, ólíkt sannri sól sem gengur með misjöfnum hraða eftir sólbraut

meðalsóltími, tími sem miðast við meðalsól, -> miðtími

miðaftann, -> eykt. 

miðdegi, ýmist notað í merkingunni hádegi eða í svipaðri merkingu og miðmundi.

miðfasta, fjórði sunnudagur í sjöviknaföstu.

miðgóa, þriðji sunnudagur í góu.

miðmundi (miðmunda), venjulega tíminn mitt á milli hádegis og nóns, þ. e. um kl. 13:30 að sönnum sóltíma, lauslega reiknað (-> eykt).

miðnætti, 1) sú stund, þegar sól er lægst á lofti, 2) kl. 24 að staðartíma.

miðsumar. Samkvæmt forníslensku tímatali telst miðsumar bera upp á sunnudag í 14. viku sumars, nema í sumaraukaárum, þá á sunnudag í 15. viku sumars. Miðsumar fellur á 23.-29. júlí, nema í rímspillisárum, þá 30. júlí. Nafnið vísar til þess að um þetta leyti er venjulega hlýjasti tími ársins. Heyannamánuður telst byrja með miðsumarsdegi, en áður fyrr virðist nafnið miðsumar stundum hafa verið notað í víðari merkingu um fyrri hluta heyannamánaðar eða jafnvel allan mánuðinn. Um eitt skeið var miðsumar (þ. e. miðsumarsdagur) talið 14. fimmtudag í sumri í öllum árum.

miðsumarsvaka, nóttin 23.-24. júní (Jónsvaka). Miðsumar er hér dregið af erlendri fyrirmynd, en er ekki tengt hinu forníslenska tímatali.

miðtími (meðalsóltími), tími sem miðast við meðalsól en ekki sanna sól. Klukkur eru venjulega stilltar þannig að þær sýni sem næst miðtíma ákveðins lengdarbaugs -> beltatími). "Miðtími Greenwich" merkir að sjálfsögðu meðalsóltíma í Greenwich, fyrrum stjörnustöð í úthverfi Lundúna, en auk þess er þetta heiti oft notað í merkingunni -> heimstími. Munurinn á þessu tvennu getur nálgast eina sekúndu.

miður vetur. Samkvæmt forníslensku tímatali telst miðjan vetur bera upp á föstudaginn í 13. viku vetrar, þ. e. 19.- 25. janúar, nema á eftir rímspillisári, þá 26. janúar. Dagurinn kallast einnig bóndadagur og er fyrsti dagur þorra. Nafngiftin vísar til þess að um þetta leyti er venjulega kaldasti tími ársins.

miðvikudagur, hét áður óðinsdagur. -> vika.

miðþorri, þriðji föstudagur í þorra.

Mikjálsmessa (29. sept), messa tileinkuð Mikjáli erkiengli. Annað nafn: engladagur.

misseri, 1) hálfs árs skeið, 2) árstíð. Orðið ár var ekki notað áður fyrr í þeirri merkingu sem nú tíðkast, heldur var þess í stað talað um tvö misseri. Vegna misserareikningsins hefur forníslenskt tímatal oft verið kallað misseristal.

misseristal, -> tímatal, forníslenskt.

myrkur í stjörnufræðilegum skilningi (stjörnumyrkur) telst þegar sólmiðjan er 18 gráður eða meira undir sjónbaug. Er þá himinn aldimmur yfir athugunarstað þannig að stjörnur af 6. birtustigi sjást í hvirfilpunkti í góðu skyggni. Í siglingafræði telst myrkur (siglingamyrkur) þegar sól er 12 gráður eða meira undir sjónbaug, en þá sést hafsbrún óglöggt eða ekki. Almannamyrkur telst þegar sól er 6 gráður eða meira undir sjónbaug. Er þá svo skuggsýnt að venjuleg útistörf verða ekki unnin án ljósa.

mæðradagurinn, alþjóðlegur dagur til að heiðra mæður, haldinn annan sunnudag maímánaðar ár hvert. Tekinn upp í almanakið 1986.

mörsugur, þriðji mánuður vetrar að forníslensku tímatali; hefst með miðvikudegi í 9. viku vetrar (20.-26. des. nema í rímspillisárum: 27. des.). Nafnskýring óviss. Þessi mánuður var einnig kallaður jólmánuður. Í Snorra-Eddu er hann kallaður hrútmánuður.

N

náttmál, -> eykt.

nið, þverrandi tungl.

Nikulásmessa (6. desember), messa til minningar um Nikulás biskup í Mýru í Litlu Asíu á 4. öld. Nikulás var dýrlingur barna ("Sankti Kláus"). Hann var mikið dýrkaður á Íslandi í kaþólskum sið eftir flutning líksleifa hans til Bár (Bari) á Ítalíu 1087.

níuviknafasta, páskafasta sem hófst níu vikum fyrir páska og fólst í tveggja vikna viðbót við sjöviknaföstuna. Aukafastan var tekin upp sem sérstök yfirbót, ýmist af frjálsum vilja eða skylduð af kirkjunnar mönnum.

nón, um kl. 15 að sönnum sóltíma, sjá þó -> eykt. Nafnið er dregið af latínunni hora nona: níunda stund, reiknað frá kl. 6.

nótt, 1) dimmasti hluti sólarhringsins, 2) tíminn frá sólsetri til sólarupprásar,  3) tímaskeiðið frá kl. 0 til kl. 5 að staðartíma, eða þar um bil. Að fornu taldist nótt frá náttmálum til óttu (-> eykt). Í misseristalinu var nóttin talin heyra til þess dags er á undan fór, en eftir kirkjulegum reglum taldist nóttin tilheyra næsta degi á eftir.

nóttin helga (jólanótt), nóttin fyrir jóladag.

nóvember, mánaðarnafn komið frá Rómverjum, dregið af latínunni novem: níu, þ. e. níundi mánuður ársins, sem fyrrum taldist byrja með mars.

ný, vaxandi tungl.

nýársdagur, 1. janúar eftir núgildandi tímatali flestra þjóða. Rómverjar munu hafa ákveðið á 2. öld f. Kr. að reikna árshyrjun frá þessum degi, en áður var marsmánuður fyrstur í árinu hjá þeim. Dagurinn var jafnan mikill hátíðisdagur, löngu áður en hann var gerður að kirkjulegum helgidegi. Þótt 1. janúar væri hinn upprunalegi nýársdagur hins júlíanska tímatals, tíðkaðist víða á miðöldum að ársbyrjun væri reiknuð frá öðrum degi. Má þar helst nefna 1. mars, 25. mars (boðunardag Maríu, sem líka taldist vorjafndægur), 1. september, 25. desember (jóladag) og loks páska (föstudaginn langa eða páskakvöld). Á Íslandi var algengt í kaþólskum sið að reikna byrjun árs frá jóladegi, enda ákvæði um það lögfest 1314. Skyldu menn þá taldir svo margra vetra sem þeir hefðu lifað margar jólanætur, og hélst sá siður lengi.

nýársnótt, aðfaranótt nýársdags, snemma haldin helg.

nýi stíll, gregoríanska tímatalið, -> tímatal.

O

október, mánaðarnafn komið frá Rómverjum, dregið af latínunni octo: átta, þ. e. áttundi mánuður ársins að tímatali Rómverja á fyrri tíð.

Ó

Ólafsmessa, messa til minningar um Ólaf helga Noregskonung, 1) Ólafsmessa hin fyrri: 29. júlí, talinn dánardagur Ólafs 1030, 2) Ólafsmessa hin síðari: 3. ágúst; þann dag árið 1031 voru tekin upp bein Ólafs konungs.

Ólafsvaka, Ólafsmessuhelgin (fyrri), sbr. Jónsvaka. Ólafsvökudagur: (yfirleitt) dagurinn fyrir Ólafsmessu hina fyrri, þ. e. 28. júlí.

P

paktar, hjálpartala sem notuð er við páskareikning, sérstaklega í nýja stíl (gregoríanska tímatalinu). Paktar tiltekins árs eru (í nýja stíl) skilgreindir sem aldur tunglsins á nýársdag, þ. e. sá dagafjöldi sem þá er liðinn frá því að tungl var nýtt samkvæmt kirkjulegum tungltöflum. Paktar eru ýmist taldir frá 1 til 30 eða frá 0 til 29. Paktarnir 0 jafngilda þá pöktunum 30. Paktatölurnar voru upphaflega ritaðar með rómverskum tölustöfum. Þar sem tákn fyrir 0 var ekki til, var ýmist notað merkið * eða eyða í staðinn, og er það stundum gert enn.

Pankratíusmessa (12. maí), messa til minningar um píslarvottinn Pankratíus sem talið er að hafi látið lífið í Róm árið 304 eða þar um bil.

pálmasunnudagur, sunnudagurinn fyrir páska. Minningardagur um innreið Krists í Jerúsalem. Í kaþólskum sið eru pálmaviðargreinar notaðar við guðsþjónustur þennan dag, og af því er nafnið dregið (sbr. Jóh. 12).

Pálsmessa (25. janúar), messa haldin í minningu þess að Sál (síðar Páll postuli) snerist frá ofsóknum móti kristnum.

páskakvöld, kvöldið eða vakan fyrir páskadag.

páskar, elsta hátíð kristinna manna, til minningar um upprisu Krists. Nafnið er komið frá samnefndri hátíð Gyðinga, á hebresku pesakh, sem merkir "yfirhlaup" og er sagt vísa til þess að drottinn hlífði Ísraelsmönnum í Egiptalandi, þegar hann deyddi frumburði Egipta. Í fyrstunni héldu kristnir menn í Gyðingalandi páskahátíð á sama tíma og aðrir Gyðingar, þ. e. a. s. við fyrstu tunglfyllingu eftir jafndægur á vori. Á 3. öld náði sú stefna hins vegar yfirhendinni að páskadagur skyldi vera sunnudagur, og þá fyrsti sunnudagur eftir fullt tungl eftir vorjafndægur. Þessi stefna var staðfest af kirkjuþingi í Nikeu árið 325 e. Kr. Fullkomin eining um páskahald náðist þó ekki fyrr en á 8. öld. Voru páskar upp frá því haldnir fyrsta sunnudag eftir fyrsta tunglfyllingardag frá og með 21. mars. Tunglfyllingardagurinn (nánar tiltekið 14. dagur tunglmánaðar) skyldi ákveðinn með sérstökum reikniaðferðum, en ekki með beinum athugunum á gangi tunglsins. Eins og um hnútana var búið gat páskadagur ekki orðið fyrr en 22. mars og ekki síðar en 25. apríl og er svo enn. 
Með tilskipun Gregoríusar páfa 13. um breytt tímatal árið 1582 (-> tímatal) fylgdu nýjar reglur um það hvernig reikna skyldi út tunglfyllingardag páskatunglsins. Flestar þjóðir tóku þessar reglur upp jafnhliða hinu nýja tímatali. Innan grísk-kaþólsku kirkjunnar náðist þó ekki samstaða um að tímasetja kirkjulegar hátíðir eftir nýja tímatalinu. Afleiðingin varð sú að páskar eru yfirleitt haldnir seinna meðal grísk-kaþólskra en á Vesturlöndum. Á ráðstefnu grísk-kaþólskra manna í Konstantínópel árið 1923 var auk þess samþykkt að páskarnir (þ. e. vorjafndægur og páskatungl) skyldu ákvarðaðir með beinum stjörnufræðilegum athugunum fremur en föstum reiknireglum, en lítið varð um framkvæmdir á þeirri ályktun. 
Aðrar hreyfanlegar kirkjuhátíðir, s. s. hvítasunnan, færast til með páskunum.

páskatungl, heiti tunglsins þann tunglmánuð, sem páskarnir falla í.

páskaöld, 532 ára tímabil; sá tími í gamla stíl (júlíanska tímatalinu) sem leið milli þess að páskadagur endurtæki sig aftur kerfisbundið á sömu mánaðardögum; margfeldi sólaraldar (28 ára) og tunglaldar (19). Í nýja stíl (gregoríanska tímatalinu) er tilsvarandi tímabil 5 700 000 ár.

Pétursmessa (Pétursstóll, 22. febr.) messa til minningar um það þegar Pétur postuli stofnaði biskupsstól í Antíokkíu á Sýrlandi.

Pétursmessa og Páls (29. júní), messa til minningar um postulana tvo, Pétur og Pál.

Q

quadragesima, 1. sunnudagur í föstu (lönguföstu) eða (eldri merking) fastan sjálf (40 virkir dagar). Nafnið er latneskt: quadragesima (dies): fertugasti (dagur). Það stóð í almanakinu fram til 1970.

quinquagesima, föstuinngangs-sunnudagur, 7. sunnudagur fyrir páska. Nafnið er latneskt: quinquagesima (dies): fimmtugasti (dagur), lauslega talið til páska. Heitið mun sennilega tekið upp til samræmis við quadragesima. Það stóð í almanakinu fram til 1970.

R

Remigíusmessa (1. október), messa tileinkuð Remigíusi biskupi í Rheims í Frakklandi (f. um 438, d. um 533).

réttir, sá tími þegar fé er smalað á haustin. Í Íslandsalmanakinu fyrir 1925 voru réttir taldar byrja föstudaginn í 21. viku sumars, en síðan hafa þær talist byrja fimmtudaginn í 21. viku sumars. Reglan er þó breytileg eftir byggðarlögum. Víðast hvar er miðað við tiltekinn vikudag í 21. eða 22. viku sumars, en sums staðar við ákveðinn mánaðardag. Hvergi munu þó réttir byrja fyrr en þann dag sem almanakið tilgreinir.

riddaradagur (9. mars), messudagur til minningar um 40 kristna hermenn Likínusar keisara í Róm, sem kusu að láta lífið fremur en hlýðnast fyrirskipunum keisarans um að afneita trúnni. Þetta gerðist árið 320 e.Kr.

rismál (hirðisrismál), -> eykt.

rím (rímtal), kerfisbundnar tímatalsreglur eða almanak sniðið eftir þeim. Af þessu eru dregin orðin "fingrarím" og "lesrím", svo og orðatiltækið "að ruglast í ríminu".

rímspillir, tímabil í íslenska misseristalinu þegar  viðmiðunartímar tengdir gömlu misserunum verða degi seinna en mögulegt er samkvæmt venjulegum rímreglum. Þetta gerist í þau skipti sem sumarauka er skotið inn degi síðar en venjulega, oftast á 28 ára fresti. Rímspillir stendur frá sumaraukanum, þ. e. frá miðsumri,  fram á hlaupársdag næsta ár. Rímspillisár þekkist á því að árið hefst á sunnudegi og næsta ár á eftir er hlaupár. Rímspillirinn færir fram um viku heyannamánuð, tvímánuð, haustmánuð, gormánuð, ýli, mörsug, þorra og góu. 

rímspillisár (varnaðarár), það ár sem rímspillir hefst.

rúmhelga vika, vikan fyrir hvítasunnu. Nafnskýring óviss, en líklega andstæða við helguviku.

rökkur, tímabilið frá sólsetri til myrkurs eða (sjaldnar) frá birtingu til sólarupprásar.

S

sáðtíð, -> harpa

Seljumannamessa (8. júlí), messa til minningar um írskt flóttafólk sem sagan segir að hafi látið lífið á eynni Selju, skammt frá Björgvin, á 10. öld (Sjá Flateyjarbók).

selmánuður, -> sólmánuður

september, mánaðarnafn komið frá Rómverjum, dregið af septem: sjö, þ. e. sjöundi mánuður ársins að fornu tímatali í Róm.

septuagesima, sunnudagurinn í byrjun níuviknaföstu, 9. sunnudagur fyrir páska. Nafnið er latneskt: septuagesima (dies): sjötugasti (dagur), lauslega talið til páska.  Það hefur sennilega verið tekið upp til samræmis við -> quadragesima, -> quinquagesima, og -> sexagesima fremur en að talið hafi verið til laugardags eftir páska eins og sumir hafa haldið f ram. Nafnið stóð í almanakinu fram til 1970.

Sesilíumessa (Cecilíumessa, 22. nóvember), messa til minningar um Sesilíu sem talið er að hafi verið uppi í Róm snemma á öldum og liðið píslarvættisdauða.

sexagesima, 2. sunnudagur í níuviknaföstu, 8. sunnudagur fyrir páska. Latneskt nafn: sexagesima (dies): sextugasti (dagur), lauslega talið til páska. Nafnið hefur sennilega verið tekið upp til samræmis við -> quadragesima,  og -> quinquagesima. Þess var getið í almanakinu fram til 1970.

Símonsmessa, -> tveggjapostulamessa.

sjónbaugur, láréttur sjóndeildarhringur, stórhringur sem hugsast dreginn á himinhvolfið þannig að hringflöturinn sé láréttur. Úti á rúmsjó sést hafsbrún lítið eitt neðan við sjónbaug, einkum ef athugandinn er hátt yfir haffletinum. Þessu veldur hnattlögun jarðarinnar, en ljósbrot andrúmsloftsins dregur örlítið úr muninum.

sjómannadagurinn, hátíðisdagur tileinkaður sjómönnum, haldinn fyrsta sunnudag í júní, nema sá dagur sé hvítasunnudagur, þá er sjómannadagurinn viku síðar. Þessari reglu hefur verið fylgt allar götur síðan 1938, ef frá eru talin árin 1965-1968,  en þau ár var haldið upp á sjómannadaginn í maímánuði.

sjösofendadagur (27. júní), messudagur tileinkaður sjö ungum mönnum sem þjóðsagan segir að hafi sofið í tvö hundruð ár í helli við Efesus í Litlu-Asíu.

sjöviknafasta (langafasta), páskafasta sem miðaðist við sunnudaginn sjö vikum fyrir páska og reiknaðist þaðan til páska. Strangt föstuhald byrjaði þó ekki fyrr en með öskudegi (miðvikudegi) að undangengnum föstuinngangi og stóð þá 40 daga (virka) til páska.

skattöld (indictio), 15 ára tímabil sem oft var miðað við í tímatalsreikningi áður fyrr og taldist frá upphafsárinu 3 f. Kr. Mun upprunalega hafa verið egipskt skattatímabil sem síðar var innleitt í Róm.

Skálholtshátíð, kirkjuleg hátíð sem haldin er þann sunnudag sem næstur er Þorláksmessu á sumri (20. júlí). Fyrir 1995 gilti sú regla að hátíðin var haldin fyrsta sunnudag sem féll á eða eftir Þorláksmessu á sumri.

skerpla, annar mánuður sumars að forníslensku tímatali. Hefst laugardaginn í 5. viku sumars (19.-25. maí). Nafnskýring óviss. Í Snorra-Eddu er þessi mánuður kallaður eggtíð og stekktíð.

skírdagshelgar (-helgi), -> bænadagar.

skírdagur (áður skíri dagur, skíri þórsdagur), fimmtudagurinn fyrir páska; helgidagur til minningar um hina heilögu kvöldmáltíð. Nafnið mun dregið af því að Kristur þvoði fætur lærisveina sinna þennan dag. Síðar varð venja að æðri stéttar menn þvægju fætur fátæklinga á þessum degi.

Skólastíkumessa (10. febrúar), messa til minningar um hina helgu mey Skólastíku (f. um 480, d. um 543), sem var systir Benedikts frá Núrsía (-> Benediktsmessa).

sólarár, árstíðaárið, -> hvarfár

sólarhringur, möndulsnúningstími jarðar miðað við sól. Venjulegar klukkur miðast við meðalsól fremur en sanna sól. Í daglegu tali er sólarhringnum ýmist skipt í dag og nótt eða í fleiri hluta: nótt (kl. 0-5 að staðar tíma, eða þar um bil), morgun (kl. 5-12), hádegi (kl. 12-13), eftirmiðdag eða síðdegi (kl. 13-18) og kvöld (kl. 18-24).

sólarlag , sólsetur, sú stund þegar sól er að setjast. Í almanökum reiknast sólarlag venjulega þegar efri brún sólar á niðurleið nemur við láréttan sjóndeildarhring (sjónbaug). Er þá tekið tillit til ljósbrots í andrúmsloftinu. Ljósbrotið hækkar sólina á himninum sem svarar einni sólbreidd eða þar um bil þegar hún er við sjónbaug og hún sest því seinna en hún ella myndi gera.

sólarupprás (sólris), sú stund þegar sól er að koma upp. Í almanökum er almennt miðað við það augnablik þegar efri brún sólar á uppleið nemur við láréttan sjóndeildarhring (sjónbaug). Ljósbrotið í andrúmsloftinu verður ætíð til að flýta sólarupprásinni, -> sólarlag.

sólaröld hin minni, 28 ára tímabil. Sá tími sem leið milli þess að sömu vikudagar féllu á sömu mánaðardaga árið um kring í júlíanska tímatalinu (gamla stíl). Slík endurtekning á 28 ára fresti á sér líka stað í gregoríanska tímatalinu (nýja stíl), nema yfir þau aldamótaár sem þar eru felld úr tölu hlaupára.

sólaröld hin stærri, 400 ára tímabil. Sá tími sem líður milli þess að sömu vikudagar falli á sömu mánaðardaga árið um kring í núgildandi tímatali (nýja stíl).

sóldagur, sólarhringur.

sólhvörf (sólstöður). Nafnið sólhvörf er dregið af því að sólin hverfur aftur, þ.e. snýr við.   -> sólstöður.

sólmánuður, þriðji mánuður sumars að forníslensku tímatali. Hefst mánudaginn í 9. viku sumars (18.-24. júní). Í Snorra-Eddu er þessi mánuður einnig nefndur selmánuður.

sólris, -> sólarupprás

sólsetur, -> sólarlag

sólstöður (sólhvörf), sú stund þegar sól kemst lengst frá miðbaug himins til norðurs eða suðurs. Sólstöður eru tvisvar á ári, á tímabilinu 20.-22. júní og 20.-23. desember. Um sumarsólstöður er sólargangurinn lengstur, en um vetrarsólstöður stystur. Breytileiki dagsetninganna stafar fyrst og fremst af hlaupársdögunum sem skotið er inn vegna þess að almanaksárið er ekki jafnlangt árstíðaárinu. Nafnið sólstöður vísar til þess að sólin stendur kyrr, þ.e. hættir að hækka eða lækka á lofti.
Í stjörnufræði eru sólstöður skilgreindar sem það augnablik þegar miðbaugslengd sólar er 90° eða 270°. Lengdin reiknast frá vorpunkti og munar litlu á þessari skilgreiningu og þeirri sem fyrr var gefin.

sóltala, númer ársins í 28 ára sólaröld (sólaröld hinni minni).

sóltími, tími sem reiknast eftir gangi sólar. Gerður er greinarmunur á sönnum sóltíma og meðalsóltíma, -> meðalsól.

sprengidagur (áður sprengikvöld), þriðjudagur í föstuinngang, kenndur við kjöthátíð mikla á undan páskaföstunni í kaþólskum sið erlendis. Orðið sprengikvöld kemur ekki fyrir í rituðum heimildum íslenskum fyrr en á 18. öld.

staðaltími, sá tími sem lög mæla fyrir um að klukkur skuli stilltar eftir að öllum jafnaði. Tímabundin frávik frá staðaltíma eru leyfð í mörgum löndum (-> sumartími).

staðarmiðtími, meðalsóltími tiltekins staðar á jörðinni. Allir staðir á sama lengdarbaug hafa sama staðarmiðtíma. -> miðtími, -> staðartími

staðartími, lögtími, sá tími sem venjulegar klukkur eru stilltar eftir á þeim stað sem um ræðir. Algengast er að klukkur sýni staðaltíma viðkomandi svæðis. Í nokkrum löndum er þó miðað við annan tíma nokkurn hluta ársins, sérstaklega yfir sumarið (-> sumartími). Á afskekktum stöðum er stundum farið eftir staðarmiðtíma. 

Stefánsdagur (26. desember), messudagur til minningar um Stefán frumvott sem fyrstur allra leið píslarvættisdauða fyrir Krist, árið 35 eða þar um bil.

stekktíð, -> skerpla

sumar, -> árstíðir.

sumarauki (lagningarvika, viðlagning, viðurlag), innskotsvika sem bætt er inn í íslenska misseristalið á nokkurra ára fresti til að samræma það hinu náttúrlega árstíðaári. Í tveimur misserum (sumri og vetri) teljast venjulega tólf mánuðir þrítugnættir og fjórar nætur umfram (aukanætur), eða 364 dagar samtals. Árstíðaárið er rúmum degi lengra. Af því leiðir, að með hverju ári sem líður verða bæði sumar og vetur í misseristalinu stöðugt fyrr á ferðinni miðað við árstíðirnar ef ekki er lagfært með innskotsdögum. Lagfæringin er framkvæmd á þann hátt að einni viku (sumarauka) er skotið inn á eftir aukanóttum svo að miðsumar, og þar með næsta sumarkoma níu mánuðum (270 dögum) síðar, verður viku seinna en ella hefði orðið. Eftir núgildandi reglu (í gregoríanska tímatalinu eða nýja stíl) má sumardagurinn fyrsti ekki koma fyrr en 19. apríl. Sumaraukanum er því skotið inn í hvert sinn sem fyrirsjáanlegt er að sumardagurinn fyrsti myndi annars koma of snemma næsta ár (18. eða 17. apríl). Hægt er að sýna fram á að sumarauki hefst alltaf 22. júlí ef sá dagur er sunnudagur, en 23. júlí ef sá dagur er sunnudagur og hlaupár fer í hönd. Sumaraukaár verða öll ár sem enda á mánudegi, svo og ár sem enda á sunnudegi ef hlaupár fer í hönd. Sumaraukinn verður ýmist á 5 eða 6 ára fresti, en örsjaldan á 7 ára fresti (það kemur fyrir einu sinni á hverjum 400 árum).
Í prentuðum almanökum íslenskum fram til 1928 var sumarauka bætt aftan við síðasta sumarmánuð, en eftir það var horfið að þeim eldri reglum sem að ofan greinir.
Í gamla stíl (júlíanska tímatalinu) var sumarauka skotið inn þau ár sem enduðu á fimmtudegi, svo og þau ár sem enduðu á miðvikudegi, ef næsta ár var hlaupár. Með þessu móti var sumardagurinn fyrsti aldrei fyrr en 9. apríl.
Fyrstu reglur um sumarauka voru lögteknar um miðja 10. öld að ráði Þorsteins surts.

sumardagurinn fyrsti (áður sumardagur hinn fyrsti), fyrsti dagur sumars að íslensku tímatali. Fyrsti fimmtudagur eftir 18. apríl (þ. e. 19.-25. apríl). Í gamla stíl (júlíanska tímatalinu) var hann fyrsti fimmtudagur eftir 8. apríl (þ. e. 9.-15. apríl). Messudagur áður fyrr (fram til 1744).

sumarmál, síðustu dagar vetrar að íslensku tímatali, frá laugardegi til miðvikudags í 26. viku vetrar. Orðið var áður haft um sumarbyrjun, en nákvæm tímatakmörk þeirrar merkingar eru óviss.

sumarpáskar, páskar sem eru svo síðla páskadagur fellur á hörpu í stað einmánaðar sem venjulegt er. Þetta gerist ef páskadagur er einhver daganna 22., 23., 24. eða 25. apríl, sem eru seinustu hugsanlegu páskadagsetningarnar. Sumarpáskar urðu sjö sinnum á 20. öld og verða sex sinnum á þeirri 21. 

sumartími, tími sem klukkur eru stilltar eftir að sumri til, venjulega einni stund á undan staðaltíma í viðkomandi landi.

sumartungl, heiti tunglsins næsta tunglmánuð á eftir páskatungli (-> tunglheiti).

sunnudagsbókstafur, sá bókstafur sem fellur við sunnudaga í árinu ef fyrsti dagur ársins og sjöundi hver dagur frá honum er merktur með A, annar dagur ársins og sjöundi hver frá honum með B, þriðji dagur og sjöundi hver frá honum með C og svo framvegis þar til komið er að bókstafnum G. Í hlaupárum er hlaupársdeginum annaðhvort sleppt úr röðinni eða honum gefinn sami bókstafur og deginum á eftir. Hlaupárin fá því tvo sunnudagsbókstafi, og gildir sá fyrri fyrir tímabilið frá áramótum til hlaupársdags, en sá síðari frá hlaupársdegi til ársloka.

sunnudagsheiti, kirkjuleg heiti til að greiningar sunnudaganna í kirkjuárinu. Frá byrjun jólaföstu eru taldir fjórir sunnudagar: fyrsti, annar, þriðji og fjórði sunnudagur í jólaföstu. Þá kemur jóladagur, annar í jólum eða sunnudagur milli jóla og nýárs eftir því hver daganna 25.- 31. desember er sunnudagur. Næst kemur nýársdagur, sunnudagur milli nýárs og þrettánda, eða þrettándinn (þrettándasunnudagur) eftir því hver daganna 1.-6. janúar er sunnudagur. Áður fyrr var heitið sunnudagur eftir nýár notað ef einhver daganna 2.-6. janúar var sunnudagur. (Þeirri reglu var fylgt í almanakinu fram til 1982.)  Síðan kemur fyrsti sunnudagur eftir þrettánda, og er talið áfram frá þrettándanum fram að níuviknaföstu. Sunnudagar eftir þrettánda geta orðið 1-6 að tölu. Sunnudagurinn níu vikum fyrir páska heitir níuviknafasta eða fyrsti sunnudagur í níuviknaföstu. Næsti sunnudagur heitir annar sunnudagur í níuviknaföstu. Þá kemur föstuinngangur eða sunnudagur í föstuinngang. Á eftir honum eru taldir fyrsti, annar og þriðji sunnudagur í föstu, þá miðfasta eða fjórði sunnudagur í föstu, fimmti sunnudagur í föstu eða boðunardagur Maríu, pálmasunnudagur og loks páskar. Frá páskum eru taldir fyrsti, annar, þriðji, fjórði, fimmti og sjötti sunnudagur eftir páska. Þá kemur hvítasunna og næst trínitatis eða þrenningarhátíð. Frá trínitatis eru svo taldir sunnudagar fram að jólaföstu, og geta sunnudagar eftir trínitatis orðið 22-27 talsins. Þess má geta, að í kaþólskum sið er talið frá hvítasunnu í stað trínitatis. Fyrsti sunnudagur í nóvember ber aukaheitið allra heilagra messa. Til viðbótar þeim nöfnum sem hér eru talin eru sunnudagarnir oft nefndir latneskum nöfnum sem eru upphafsorð messugerða í kaþólskum sið. Þessara nafna var áður getið í Íslandsalmanakinu.

sunnudagstexti, ritningartexti sem lagt er út af við messugerð þann sunnudag sem um ræðir. Hverjum sunnudegi tilheyra textar sem tengjast heiti sunnudagsins (-> sunnudagsheiti).  Í Íslandsalmanakinu hefur verið tilgreindur sá texti sem fyrstur er talinn í handbók þjóðkirkjunnar.
Síðasti sunnudagur eftir þrettánda hefur fastan texta ("Dýrð Krists") ef sunnudagar eru fjórir eða fleiri, annars gildir texti viðkomandi sunnudags. Um fyrsta sunnudag í nóvember gildir sú regla að textinn ("Jesús prédikar um sælu") fer eftir aukaheiti dagsins (allra heilagra messa) og kemur þá í staðinn fyrir þann texta sem sunnudagurinn myndi annars hafa fengið samkvæmt stöðunni talið frá trínitatis. Sunnudagar tileinkaðir boðunardegi Maríu hafa einnig sérstakan texta ("Gabríel engill sendur"). Bænadagur að vetri hafði lengi vel fastan texta, en svo er ekki lengur. Næstsíðasti sunnudagur eftir trínitatis hefur fastan texta ("Tíu meyjar"). Síðasti sunnudagur eftir trínitatis hefur sömuleiðis fastan texta: ("Þegar mannssonurinn kemur"). Nokkrar af þessum sérreglum voru breytingar sem komu fyrst fram í almanakinu 2007.

sunnudagur, nafnið dregið af orðinu sunna, þ. e. sól. Dagurinn hét einnig drottinsdagur áður fyrr. -> vika

sviðamessa, dagur í lok sláturtíðar, oftast allra heilagra messa (1. nóvember), stundum fyrsti vetrardagur. Þennan dag eru víða höfð svið til matar, en siðurinn er ekki mjög gamall.

Svitúnsmessa (hin fyrri: 2. júlí, hin síðari: 15. júlí), messa til minningar um Svitún biskup í Winchester á Englandi á 9. öld.

Sylvestrimessa (31. desember), messa til minningar um Sylvester I, páfa í Róm á 4. öld e. Kr.

Symfóríanusmessa (22. ágúst), messa til minningar um Symfóríanus píslarvott sem uppi var í Frakklandi á 2. eða 3. öld e. Kr.

sæluvika, vikan (frá sunnudegi til laugardags) sem imbrudagar falla í. Stundum er þó sæluvikan talin byrja með imbrudögum, og er það að líkindum upprunalegra. Sæluvika Skagfirðinga, sem svo er nefnd, er af öðrum toga spunnin. Uppruni hennar var mannfagnaður í lok sýslufunda upp úr 1875, en nafnið sjálft, sæluvika, mun ekki hafa farið að tíðkast í því sambandi fyrr en um 1920 eða síðar.
Sæluvika Skagfirðinga er nú oftast haldin seinni hluta marsmánaðar með gleðskap á Sauðárkróki.

T

Tíbúrtíusmessa (14. apríl), messa til minningar um píslarvottinn Tíbúrtíus sem lítið er vitað um annað en það að hann er grafinn í Róm.

tímajöfnuður, sú tímalengd sem bæta þarf við miðtíma til að fá sannan sóltíma; getur mest orðið rúmar 16 mínútur.

tímatal, kerfi til að fylgjast með atburðarás í daglegu lífi eða í fræðilegum tilgangi. Hin mörgu tímatöl sem notuð hafa verið að fornu og nýju, eiga það yfirleitt sameiginlegt að þau grundvallast bæði á gangi sólar og tungls. Þær náttúrlegu tímaeiningar sem notaðar hafa verið eru þrjár: sólarhringurinn, tunglmánuðurinn og árstíðaárið. Af öðrum einingum er vikan merkust (-> vika). Það sem gerir tímatal svo flókið er að hinar náttúrlegu einingar eru algjörlega ósamstæðar: tunglmánuðurinn er rúmlega 29 ½ sólarhringur og árstíðaárið tæplega 12 ½ tunglmánuður eða tæplega 365 og ¼ úr degi. 
Þótt enn séu margs konar tímatöl í notkun, s. s. tímatal Gyðinga og tímatal Múhameðstrúarmanna, hafa flestar þjóðir nú sameinast um gregoríanska tímatalið, sem innleitt var af Gregoríusi páfa 13. árið 1582 e. Kr. Þetta  tímatal er arftaki þess júlíanska, sem Júlíus Sesar kom á í Rómaveldi árið 46 f. Kr. Í júlíanska tímatalinu var venjulegt almanaksár talið 365 dagar, en fjórða hvert ár gert að hlaupári með 366 dögum. Nöfn mánaðanna og lengd þeirra virðast hafa haldist óbreytt frá dögum Sesars. Febrúar var þá talinn síðasti mánuður ársins og hlaupársdeginum bætt við hann. Meðallengd júlíanska ársins var 365 og ¼ úr degi, sem er rúmum 11 mínútum lengra en árstíðaárið. Þetta leiddi til skekkju sem sífellt jókst, þannig að á 16. öld voru vorjafndægur orðin nálægt 11. mars í stað 21. mars. Með gregoríanska tímatalinu voru felldir niður 10 dagar, svo að í stað 5. október 1582 kom 15. október. Jafnframt var sú breyting gerð, að aðeins fjórða hvert aldamótaár skyldi vera hlaupár. Með þessu varð meðallengd gregoríanska ársins 365,2425 dagar, sem skakkar mjög litlu frá árstíðaárinu sem er 365,2422 dagar. Gregoríanska tímatalið var tekið upp á mismunandi tímum eftir löndum. Á Íslandi var það lögleitt árið 1700, og kom þá 28. nóvember í stað 17. nóvember.
Í áratali er nú algengast að miða við Krists burð. Mun sú hugmynd hafa komið fram á 6. öld og síðan breiðst út smám saman þar til reglan varð alsiða meðal kristinna manna. Venja er að telja Krist fæddan 25. desember (jólanótt) árið 1 f. Kr. (sem stjörnufræðingar kalla árið 0), það er að segja rétt fyrir byrjun ársins 1 e. Kr., og er þá miðað við 1. janúar sem nýársdag. Þegar ártala er getið í heimild um, skiptir oft máli að vita hvort miðað hefur verið við annan nýársdag. Jafnvel þar sem miðað er við sama nýársdag, getur ártali munað. Dæmi um þetta eru tvö áratöl, Písatal og Flórenstal, sem tíðkuðust á miðöldum og bæði miðuðust við boðunardag Maríu (25.mars) sem nýársdag. Eftir Písatalinu voru ártölin reiknuð frá 25. mars árið 1 f. Kr. (að núgildandi tímatali), en eftir Flórenstalinu voru ártölin reiknuð frá 25. mars árið 1 e. Kr. Munar því einu ári á Písatali og Flórenstali.
Ekki hafa allir verið á einu máli um fæðingarár Krists og leiddi þetta stundum til misræmis í ártölum áður fyrr. Í íslenskum ritum frá því um 1200 hefur t. d. komið í ljós, að ártöl miðast við Krists burð sem talinn er sjö árum síðar en venjulegt var bæði fyrir og eftir þann tíma. Þetta kemur m. a. fram í ritum sem skráð voru á Þingeyrum og hefur því verið kallað Þingeyratal.

tímatal, forníslenskt (misseristalið). Forníslenskt tímatal var að ýmsu leyti sérstætt. Reiknað var í misserum, sumrum og vetrum, og höfuðáherslan lögð á viknatalningu en ekki mánaða. Í tveimur misserum (sumri og vetri) voru venjulega taldar 52 vikur réttar (364 dagar), en aukaviku (lagningarviku eða sumarauka) bætt við sumarmisserið á nokkurra ára fresti til að halda samræmi við árstíðirnar. Í sumri töldust 26 vikur og 2 dagar (eða 27 vikur og 2 dagar, ef sumarauki var), en í vetri 25 vikur og 5 dagar. Reglur um sumarauka voru lögleiddar á 10. öld að tillögu Þorsteins surts, en síðar lagfærðar og komið í fast horf á 12. öld.
Frá því á 12. öld eru einnig til reglur um skiptingu misseranna í mánuði. Í hverjum mánuði voru 30 dagar, svo að í sumarmisserinu urðu 4 dagar umfram (-> aukanætur) að viðbættri lagningarvikunni í sumaraukaárum. Nöfn mánaðanna voru nokkuð á reiki, en þau sem haldið hefur verið til haga í íslenskum almanökum á síðari árum, eru þessi: (sumarmánuðir:) harpa, skerpla, sólmánuður, heyannir, tvímánuður og haustmánuður; (vetrarmánuðir:) gormánuður, ýlir, mörsugur, þorri, góa og einmánuður. Af mánaðanöfnunum eru aðeins fá sem eitthvað ber á í fornum ritum (þorri, gói (góa), einmánuður, tvímánuður, heyannir) og eru það vafalaust nöfn á eldri tímaskeiðum sem ekki náðu yfir nákvæmlega 30 daga.
Flest bendir til þess að mánaðatal hafi lítið verið notað áður fyrr af almenningi. Núverandi almanaksmánuðir (janúar, febrúar o. s. frv.) náðu ekki útbreiðslu á Íslandi fyrr en á 18. öld.

Tómasmessa, 1) 21. desember, messa til minningar um Tómas postula. 2) 29. desember, messa til minningar um Tómas Becket, erkibiskup í Kantaraborg, sem var veginn þennan dag árið 1170.

trínitatis (þrenningarhátíð); hátíðisdagur til heiðurs heilagri þrenningu, fyrirskipaður af Jóhannesi páfa 22. á 14. öld. Fyrsti sunnudagur eftir hvítasunnu.

tunglár, venjulega tólf tunglmánuðir. Í rímtali reiknast mánuðirnir til skiptis 29 og 30 daga langir, og verður tunglárið þá 354 dagar réttir. Til þess að fá samræmi milli tunglárs og sólarárs er  skotið inn aukamánuði (-> aukatungl) á 2-3 ára fresti. Sá mánuður telst 30 daga langur og lengist tunglárið þá í 384 daga.

tunglheiti. Áður fyrr tíðkaðist sú venja að gefa tunglinu nýtt nafn með hverjum tunglmánuði. Var þá talað um janúartungl, febrúartungl o. s. frv. og venjulega miðað við þann almanaksmánuð sem hófst í tunglmánuðinum. Nýtt tungl sem kviknaði í janúar var því oftast kallað febrúartungl. Í sambandi við íslenska misseristalið urðu líka til önnur tunglheiti s. s. þorratungl, góutungl, einmánaðartungl, hörputungl o. s. frv. Enn fremur voru til nöfn sem tengd voru við önnur tímaskeið s. s. sumartungl, vetrartungl og  jólatungl, að ógleymdu páskatunglinu. Við þetta bættust svo aukatungl. Mörg þessara nafna er að finna í íslenska almanakinu enn í dag. Við nafngiftirnar er fylgt ákveðnum reglum, en reglurnar hafa sumar hverjar verið nokkuð á reiki á liðinni tíð.

tunglkoma, koma nýs tungls, upphaf tunglmánaðar.

tunglmánuður, sá tími sem líður frá því að tungl er nýtt, þar til það er aftur nýtt, þ. e. umferðartími tungls um jörðu miðað við sól. Réttur tunglmánuður er að meðaltali 29,53 dagar. Frá fornu fari hefur það tíðkast í rímtali (m. a. í því rími sem útreikningur páskanna grundvallast á) að reikna með því að tunglmánuðirnir séu ýmist 29 eða 30 daga langir og stilla svo til að meðallengdin verði sem næst réttu lagi. Aldur tunglsins, þ. e. tíminn, sem liðinn er frá nýju tungli, var áður talinn í nóttum og jafnframt venja að telja tunglið einnætt á fyrsta degi tunglmánaðarins, þ. e. þann dag, sem tungl var nýtt.

tunglöld, 19 ára tímabil. Í lok hverrar tunglaldar er aldur tunglsins (þ. e. tíminn sem liðinn er frá nýju tungli) mjög nærri því sem hann var í upphafi tímabilsins, þannig að kvartilaskipti tungls endurtaka sig nokkurn veginn á sömu mánaðardögum á 19 ára fresti.

tveggjapostulamessa, 1) 1. maí, messa til minningar um postulana Filippus og Jakob Alfeusson. 2) 28. október, einnig kölluð Símonsmessa og Júdas (Júde), messa tileinkuð postulunum Símoni vandlætara og Júdasi (Thaddeusi).

tvímánuður, fimmti mánuður sumars eftir íslensku tímatali. Hefst með þriðjudeginum í 18. viku sumars, en í 19. viku ef sumarauki er (þ. e. 22.-28. ágúst, nema í rímspillisárum: 29. ágúst). Í Snorra-Eddu er þessi mánuður líka nefndur kornskurðarmánuður.

U

uppstigningardagur, sjötti fimmtudagur eftir páska (40. dagur frá og með páskadegi). Helgidagur til minningar um himnaför Krists. Hét áður einnig "helgi þórsdagur". Í núgildandi tímatali (nýja stíl) getur hann fallið á dagana 30. apríl til 3. júní.

Ú

Úrbanusmessa (25.maí), messa til minningar um Úrbanus páfa í Róm á 3. öld e. Kr.

útmánuðir, þrír síðustu mánuðir vetrar að íslensku tímatali, þorri, góa og einmánuður.

V

vaka. 1) kvöldtími að veturlagi, frá því að ljós eru kveikt og fram að háttatíma. 2) í samsetningum  merkir orðið helgitíma sem hófst að nóni daginn fyrir sjálfan messudaginn og stóð fram að messunni (dæmi: Jónsvaka, Bótólfsvaka, Ólafsvaka, Lafransvaka). Upprunalega merkingin hér er kvöldið fyrir messudaginn. -> helgi.

Valborgarmessa (1. maí), messa til minningar um enska nunnu, Valborgu, sem gerðist abbadís í Heidenheim í Þýskalandi á 8. öld. Fólk hét á Valborgu til verndar gegn göldrum, og í Þýskalandi  var það útbreidd trú að galdrakonur kæmu saman kvöldið fyrir messudaginn (Walpurgisnacht).

Valentínusdagur eða Valentínusardagur (14. febrúar), messudagur til minningar um tvo helga menn sem sagt er að hafi dáið píslarvættisdauða þennan dag. Annar á að hafa verið rómverskur prestur, hinn biskup, báðir uppi á 3. öld e. Kr. Heimildir um þá eru ótraustar og hugsanlegt talið að um einn og sama manninn sé að ræða.  Engin tengsl eru milli dýrlinganna og þeirrar hefðar sem náð hefur talsverðri útbreiðslu, að piltar og stúlkur skiptist á ástleitnum kveðjum þennan dag. Um uppruna þess siðar er lítið vitað. Mjög skammt er síðan hann náði fótfestu á Íslandi.

varnaðarár, -> rímspillisár.

verkalýðsdagurinn (1. maí), einnig kallaður hátíðisdagur verkamanna og baráttudagur verkalýðsins. Löggiltur frídagur á Íslandi síðan 1966. Dagsetning verkalýðsdagsins á uppruna sinn í samþykkt alþjóðaþings sósíalista árið 1889, sem valdi deginum heitið "alþjóðlegur verkalýðsdagur". Í Bandaríkjunum og Kanada er  haldið upp á verkalýðsdag (Labor Day) fyrsta sunnudag í september. Hugmyndin um að heiðra verkamenn á þennan hátt var sett fram í Bandaríkjunum árið 1882 og fyrstu lagaákvæðin voru sett þar árið 1887. Í Ástralíu og Nýja-Sjálandi er haldið upp á verkalýðsdag í október.

vertíð, sjósóknartími. Vertíðir eru kenndar við árstíma (vetrarvertíð, vorvertíð, haustvertíð, sumarvertíð), en vertíðarbyrjun hefur ætíð verið nokkuð mismunandi eftir því hvar er á landinu. Í íslenska almanakinu eru tilgreind tímamörk aðalvertíðanna sunnanlands. Sunnudagsróðrar voru ekki leyfðir nema goldinn væri fimmti hluti aflans til fátækra. Þegar vertíð skyldi hefjast á sunnudegi hafa menn hneigst til að seinka vertíðarbyrjun um einn dag. Þetta virðist sérstaklega hafa verið tekið fram í sambandi við vetrarvertíð, þannig að byrjun hennar hefur verið færð til 4. febrúar í þau skipti sem 3. febrúar bar upp á sunnudag. Hefur þessa verið gætt í almanakinu oftast nær frá 1929.

verslunarmannahelgi, helgin sem lýkur með -> frídegi verslunarmanna. Í daglegu tali er mánudagurinn venjulega talinn til helgarinnar.

vetrardagur, fyrsti, laugardagurinn að lokinni 26. viku (í sumaraukaárum 27. viku) sumars. Fyrsta vetrardag ber upp á 21.-27. október, nema í rímspillisárum: 28. október. Um eitt skeið (a. m. k. frá 1500 og fram yfir 1800) var venja að telja veturinn hefjast á föstudegi, en reglur þær sem nú er farið eftir í íslenska almanakinu, eru engu að síður gamlar, að líkindum samdar á 12. öld. Í gamla stíl (júlíanska tímatalinu) var vetrarkoman 10.-17. október ef miðað er við föstudag. Fyrsti vetrardagur var messudagur fram til ársins 1744.

vetrarkoma, -> vetrardagur, fyrsti.

vetrartungl, heiti tunglsins 2. tunglmánuð á undan jólatungli. Til er önnur regla sem segir að vetrartungl sé það tungl sem er á lofti á allra heilagra messu, og var þeirri reglu fylgt í Íslandsalmanakinu um nokkurt skeið. (-> tunglheiti)

vetrarvertíð (á Suðurlandi), veiðitími að vetri; telst frá fornu fari hefjast daginn eftir kyndilmessu, þ. e. 3. febrúar, nema ef það er sunnudagur, þá 4. febrúar, -> vertíð. Vertíðinni lýkur 11. maí (lokadag). Tímamörk vetrarvertíðar voru staðfest með alþingissamþykkt um breytt tímatal árið 1700, en í gamla stíl hófst vetrarvertíð á Pálsmessu (25. janúar).

vetur, -> árstíðir.

veturnætur, tveir síðustu dagar sumars að íslensku tímatali, þ. e. fimmtudagur og föstudagur að lokinni 26. viku (í sumaraukaárum 27. viku) sumars. Nafnið var áður notað um tímaskeið í byrjun vetrar, en nákvæm tímamörk þeirrar skilgreiningar eru óviss.

viðskiptavika, öðru nafni vinnuvika, er skilgreind í alþjóðlegum staðli sem flestar þjóðir hafa sameinast um. Samkvæmt staðlinum hefst vikan á mánudegi og endar á sunnudegi. Vikurnar eru númeraðar frá fyrsta mánudegi ársins og geta verið ýmist 52 eða 53 í árinu. Ef áramót skipta viku í tvennt telst vikan tilheyra því ári sem fleiri dagar hennar falla á. Einnig má setja regluna þannig fram að áramótavikan fylgi því ári sem fimmtudagurinn lendir á.

vika. Með viku er nú venjulega átt við sjö daga tímaskeið. Aðrar vikulengdir hafa þó tíðkast með ýmsum þjóðum, þar á meðal 10 daga, 8 daga og 5 daga vikur. Sjö daga vikan, sem sigursælust hefur orðið, verður rakin til Ísraelsmanna, mörgum öldum fyrir Krists burð. Þaðan barst hún til Grikkja, Rómverja og loks til Norðurlandaþjóða. Helst er álitið að sjö daga skeiðið hafi verið valið með hliðsjón af kvartilaskiptum tunglsins. Hinir fornu Ísraelsmenn gáfu hvíldardeginum ákveðið heiti (sabbat), en númeruðu hina dagana frá einum upp í sex. Síðar var byrjað að kenna dagana við hin sjö hreyfanlegu himintungl og samnefnda guði. Var það fyrir áhrif frá stjörnuspeki og er talið að hugmyndin hafi náð fótfestu í Alexandríu á 2.öld f. Kr. en síðan breiðst út uns hún var orðin alsiða meðal Grikkja og Rómverja á 2. öld e. Kr. Dagarnir voru kenndir við himintunglin i þessari röð: Satúrnus, sól, máni, Mars, Merkúríus, Júpíter og Venus.   Engilsaxar og Norðurlandabúar tóku síðar upp sama nafnasið, en notuðu eigin guðanöfn. Á Norðurlöndum mun fimm daga vika (fimmt) hafa tíðkast áður en sjö daga vikan náði yfirhendinni, að því er sumir telja. Með kristninni var gerð tilraun til þess á Íslandi að láta hin fornu guðanöfn víkja, og tókst það, einkum fyrir tilverknað Jóns biskups Ögmundssonar skömmu eftir að hann settist á biskupsstól (1106). Sunnudagur og mánadagur héldust þó áfram. Í stað týsdags, óðinsdags, þórsdags og frjádags komu þriðji dagur (viku), miðvikudagur, fimmti dagur (viku) og föstudagur. Laugardagsnafnið hefur sérstöðu sem norrænt nafn án suðrænna fyrirmynda. Um aldur þess verður ekki fullyrt, en það var komið á undan kristninni. Sú venja að telja sunnudaginn fyrsta dag vikunnar, var viðtekin frá öndverðu í kristninni, í samræmi við forna hefð Gyðinga, en í Rómaríki hafði laugardagurinn (dagur Satúrnusar) lengi vel verið talinn fyrstur. Í seinni tíð hefur náðst víðtækt samkomulag um almanaksvikur sem hefjast á mánudegi og eru númeraðar (-> viðskiptavika). Í gamla íslenska misseristalinu hófust vikur sumars á fimmtudegi en vikur vetrar á laugardegi (eða föstudegi, -> vetrardagur, fyrsti ).

Vinsentíusmessa (Vincentíusmessa, 22. janúar), messa til minningar um Vinsentíus frá Saragossa á Spáni, sem dó píslarvættisdauða í ofsóknum Díókletíanusar keisara árið 304.

vinnuhjúaskildagi, nú 14. maí. Dagur sem ráðning vinnufólks miðaðist við.Vinnuhjúaskildagi hinn forni (í gamla stíl), 3. maí, þ.e. krossmessa á vori.

Vítusmessa (15. júní), messa til minningar um Vítus píslarvott sem talið er að hafi látið lífið á Suður-Ítalíu einhvern tíma snemma á öldum.

vor, -> árstíðir.

vorpunktur, sá staður meðal stjarnanna á himinhvelfingunni þar sem sólin er stödd við vorjafndægur. Í stjörnufræði er vorpunkturinn skilgreindur sem skurðpunktur sólbaugs og miðbaugs himins, sem er nokkurn veginn það sama. Vorpunkturinn var áður fyrr í stjörnumerkinu Hrútnum en hefur nú færst yfir í fiskamerkið.

vorvertíð (á Suðurlandi), veiðitími að vori, reiknast að gömlum sið frá 12. maí (Pankratíusmessu) til 23. júní að báðum dögum meðtöldum. -> vertíð.

Y

ýlir, annar mánuður vetrar að íslensku tímatali. Hann hefst með mánudegi í 5. viku vetrar (20.-26. nóvember, nema í rímspillisárum: 27. nóvember). Nafnskýring umdeild. Í Snorra-Eddu er þessi mánuður kallaður frermánuður.

Þ

þingmaríumessa, 2. júlí, einn af messudögunum í minningu Maríu meyjar, tekinn upp á Íslandi á 15. öld. Nafnið er af því dregið að alþingi var haldið um þetta leyti árs.

þingvikur, þingtíminn áður fyrr.Í fyrstu stóð alþingi tvær vikur réttar, en þegar á leið styttist þingtíminn í 3-4 daga, þannig að þingvikan varð ein. Fram undir kristnitöku hófst þinghald með 10. viku sumars, en síðan var þingið flutt um viku og hófst með 11. viku sumars. Árið 1262 var þingbyrjun flutt til 28. júní og stóð svo til 1700, en þá varð dagsetningin í nýja stíl (gregoríanska tímatalinu) 8. júlí. Árið 1754 var dagurinn fluttur til 3. júlí, og stóð svo meðan alþingi var háð á Þingvöllum.

Þorláksmessa, 1) Þorláksmessa á sumri 20. júlí, lögleidd 1237 í minningu þess að þann dag 1198 voru upp tekin bein Þorláks biskups helga Þórhallssonar í Skálholti. Ein mesta hátíð ársins fyrir siðaskipti. 1) Þorláksmessa 23. desember, dánardagur Þorláks biskups 1193. Messa lögleidd 1199.

þorratungl, heiti tunglsins 2. tunglmánuð á undan páskatungli (-> tunglheiti).

þorraþræll, síðasti dagur þorra (laugardagur).

þorri, 4. mánuður vetrar að íslensku tímatali; hefst  með föstudegi í 13. viku vetrar (19.-25. jan. nema á eftir rímspillisári, þá 26. jan.). Nafnskýring óviss.

þrenningarhátíð, -> trínitatis.

þrettándanótt, nóttin fyrir þrettándann. Sú nótt var haldin helg áður fyrr.

þrettándinn, þrettándi dagur jóla (6. janúar). Áður mikill helgidagur, tengdur sögunni um vitringana þrjá er fundu Krist. -> epiphania.

þriðjudagur, áður þriðji dagur viku, eldra nafn týsdagur. -> vika.

þríhelgar, messudagarnir þrír, 21.-23. nóvember: Maríumessa, Sesilíumessa og Klemensmessa.

Æ

æskulýðsdagurinn, fyrsti sunnudagur í mars, dagur sem þjóðkirkjan hefur tekið upp á síðari árum og tileinkað æskulýðnum.

Ö

öld, tímaskeið með ákveðnum sérkennum, sem endurtaka sig aftur og aftur, þannig að segja má að eitt slíkt skeið taki við af öðru. Dæmi: sólaröld, tunglöld, páskaöld, hlaupársöld. Í daglegu tali merkir orðið oftast nær 100 ára tímabil; sé miðað við Krists burð (-> tímatal), hófst fyrsta öldin e. Kr. 1. janúar árið 1 e. Kr. og lauk 31. desember árið 100 e. Kr. Tuttugasta öldin hófst 1. janúar árið 1901 og henni lauk 31. desember árið 2000. Stundum sést þeirri skoðun haldið fram, að 20. öldin hafi staðið frá 1. janúar árið 1900 til 31. desember árið 1999. Það tímabil er að sjálfsögðu ein öld, en hún miðast ekki við Krists burð, heldur öllu fremur við útlit ártalanna.

öskudagur, miðvikudagur í 7. viku fyrir páska, fyrsti dagur 40 (virkra) daga páskaföstu (-> sjöviknafasta). Askan, gamalt tákn iðrunar, var á miðöldum notuð við guðsþjónustur þennan dag, er pálmagreinar frá pálmasunnudegi árið áður höfðu verið brenndar. Hefur þessi siður haldist í rómversk-kaþólskri trú (dies cinerum). Leikir með öskupoka eru seinni tíma fyrirbæri, upprunnir eftir siðaskipti. Í núgildandi tímatali (nýja stíl) er öskudagur á tímabilinu frá 4. febrúar til 10. mars.

28. 1. 2002.  Síðast breytt 20.3. 2023