Missagnir um ofurmána

    Nýtt orð bættist í orðaforða íslenskrar tungu á dögunum. Það var orðið ofurmáni sem skaut upp skyndilega í fréttum og vakti talsverða athygli. Í fréttaflutningnum gætti ýmiss konar misskilnings sem ástæða er til að leiðrétta.

Orðið ofurmáni er þýðing á enskunni "supermoon", en það hugtak fyrirfinnst ekki í stjörnufræði. Bandarískur stjörnuspekingur, Richard Nolle, mun hafa fundið nafnið upp árið 1979 og tengdi þá fyribærið við jarðskjálfta og eldgos sem áttu að stafa af nálægð tungls og auknu aðdráttarafli þess [sjá http://en.wikipedia.org/wiki/Supermoon]. Fréttamenn, sem ávallt eru á höttunum eftir æsifregnum, gripu þetta á lofti, en vísindamenn létu sér fátt um finnast.

Fjarlægð tunglsins er sveiflukennd. Um það bil einu sinni í mánuði er það næst jörðu, og hálfum mánuð síðar er það fjærst jörðu. Hversu nálægt það kemst þegar það er næst jörðu og hversu fjarri það er þegar það er fjærst jörðu er dálítið breytilegt. Þetta má sjá í Almanaki Háskólans þar sem fjarlægðin er tilgreind hverju sinni. Tunglbrautin er mjög nærri því að vera hringlaga, en miðja "hringsins" er um 20 þúsund km frá jörðu. Ef þessi miðja er nálægt línunni milli jarðar og sólar, sem gerist á tæplega sjö mánaða fresti, geta jarðnánd og jarðfirð orðið meiri en ella þegar tungl er fullt eða nýtt. Þessu veldur aðallega aðdráttarafl sólar sem skekkir tunglbrautina lítillega. 

Á vef Morgunblaðsins 12. mars, undir fyrirsögninni "Ofurmáni á himni um næstu helgi" sagði svo:

    "Sannkallaður ofurmáni mun skína hátt á himni næstkomandi laugardag, þann 19. mars, en þá verður tunglið fullt og verður talsvert nær jörðu en vaninn er. Ýmsar kenningar eru til um ofurmánann. Sumir telja að honum fylgi náttúruhamfarir á borð við jarðskjálfta, fellibyli (svo!) og eldgos. Á laugardaginn verður fjarlægð á milli jarðar og tungls 356.577 kílómetrar, Yfirleitt er fjarlægðin 384.000 kílómetrar."

Talan 356 577 er fengin úr erlendri heimild og má heita rétt (það skakkar aðeins tveimur kílómetrum eða svo). Hitt er öldungis rangt að fjarlægð tungls sé yfirleitt 384 000 kílómetrar. Sú tala er nálægt meðalgildinu. En fjarlægð tunglsins er síbreytileg og staðnæmist ekki við meðalgildið.

Í sömu frétt á Morgunblaðsvefnum segir: 

    "Máninn var síðast svo nálægt jörðu árið 1992, en þetta gerist um það bil 19. hvert ár. Þegar ofurmáni var síðast á himni fyrir 19 árum geisaði fellibylurinn Andrew, en hann olli miklum usla á Flórída, þar sem yfir 200.000 manns misstu heimili sín af völdum hans ... Næsti ofurmáni er síðan væntanlegur árið 2029."

Við þessa frásögn er  ýmislegt að athuga. Í fyrsta lagi er engin 19 ára regla í ofurmánum. Við þurfum ekki að fara nema þrjú ár aftur í tímann til að finna dæmi um það að máninn hafi verið nær jörðu en nú, svo að munaði 9 kílómetrum. Það gerðist 12. desember 2008.  Fellibylurinn Andrew gekk yfir í ágúst árið 1992, fyrir 19 árum. Máninn komst vissulega nálægt þetta ár ( í 356 550 km fjarlægð),  en það var í janúarmánuði, ekki í ágúst. Máninn komst 22 km nær en þetta hinn 8. mars 1993, 18 árum og 11 dögum fyrr en ofurmáninn nú. Þetta bil er þekkt endurtekningaskeið sólmyrkva og tungmyrkva (Saros) og þarf ekki að koma á óvart þótt ofurmánar endurtaki sig stöku sinnum með þessu millibili. Það er þó engin fastaregla, síður en svo. Árið 2016 verður máninn nær jörðu en nú, svo að við þurfum ekki að bíða í nein 19 ár þótt svo segi í fréttinni. Þetta kom reyndar fram á mynd sem fylgdi frétt í Morgunblaðinu 19. mars undir fyrirsögninni "Ofurmáni á lofti í kvöld". Sú frétt var að flestu leyti vel unnin, ef frá er talin fyrsta setningin sem hljóðaði svo:

   "Í kvöld, laugardagskvöld, kl. 19.10 verður á himni svokallaði "ofurmáni" (e. supermoon), sem þýðir að tunglið verður staðsett á sporbaugi sínum eins nálægt jörðu og hægt er. Ekki nóg með það heldur verður einnig fullt tungl. Tunglið verður þá 356.577 kílómetra frá jörðu".

Í þessari frásögn gætir þrenns konar misskilnings. Í fyrsta lagi er svokallaður ofurmáni ekki bundinn við tiltekna mínútu. Tímasetningin 19:10 á réttilega við þann tíma þegar tunglið var næst jörðu, en sá tími er ekki skarpt markaður. Tunglfyllingin þetta kvöld var  klukkutíma fyrr, kl. 18:10. Breytingin í fjarlægð tungls á þeirri klukkustund sem leið þarna á milli var innan við 2 km svo að mínútan skiptir ekki máli.  Reyndar var tunglið ekki komið upp neins staðar á Íslandi kl. 19:10, svo að landsmenn hefðu misst af ofurmánanum hefði hann verið bundinn við mínútuna. Í öðru lagi var það rangt að tunglið væri eins nærri jörðu og orðið gæti. Eins og fyrr segir var það nær jörðu í desember 2008 og verður það aftur í nóvember 2016. Útreikningar sýna að tunglið getur komist a.m.k. 200 km nær en það var í þetta sinn. Það má ráða af töflu sem belgíski reiknimeistarinn Jean Meeus birti í bók sinni Mathematical Astrononomy Morsels árið 1997 og telur helstu tilvik frá 1500 til 2500, en yfirlit um allar jarðnándir og jarðfirðir tungls á tímabilinu 1990 til 2020 er að finna í bók Meeusar Astronomical Tables of the Sun, Moon and Planets, 1995.   Í þriðja lagi var það engin tilviljun að tunglið skyldi vera fullt á sama tíma og  það var óvenju nálægt  jörðu. Þetta er nánast regla og skýrist af áhrifum sólar á tunglbrautina sem áður var vikið að.

Sama dag birtist á Morgunblaðsvefnum frétt undir fyrirsögninni "Ofurmáni veður í skýjum". Fréttin hljóðaði svo:

   "Segja má að ofurmáni vaði nú í skýjum en í kvöld hefur tunglið ekki verið nær jörðinni í 18 ár. Tunglið er nú í 356.577 kílómetra fjarlægð frá jörðu, 10 þúsund kílómetrum nær en það var fyrir tveimur mánuðum og 50 þúsund kílómetrum nær en þegar það er fjærst jörðu. Vísindamenn segja, að frá jörðu séð sé tunglið 14% stærra en venjulega í kvöld og 30% bjartara." 

Um 18 árin þarf ekki að fjölyrða; sú fullyrðing er röng eins og þegar hefur verið útskýrt. Í lokasetningunni er svo önnur villa. Þar hefur átt að standa að tunglið væri um 14% stærra og 30% bjartara en þegar það er lengst frá jörðu. Með stærð er þarna átt við þvermálið.

Í frétt Morgunblaðsins 19. mars er vitnað í Vísindavefinn. Þar er þetta að finna: 

________________________________________________________________________ 

Spurning

Af hverju verður ofurmáni?

Spyrjandi

Eiríkur Rafn Björnsson, Katrín María Sigurðardóttir, f. 1997

Svar

Næsta laugardag verður fullt tungl. Á sama tíma er tunglið líka eins nálægt jörðinni og það kemst. Verður því hér um að ræða stærsta fulla tungl ársins 2011, um það bil 14% breiðara og rétt yfir 30% bjartara en önnur full tungl á árinu. Þetta laugardagskvöld mun tunglið sem sagt líta út fyrir að vera aðeins stærra og bjartara en venjulega.......
... Tunglið er alveg jafn stórt við sjóndeildarhringinn og þegar það er hæst á lofti.....
________________________________________________________________________

Textinn er lengri, en hér skal staldrað við, því að það sem þarna stendur er ekki  alls kostar rétt. Í fyrsta lagi var tunglið ekki eins nálægt og það getur komist, sbr. það sem fyrr var sagt. Í öðru lagi er það rangt að tunglið hafi verið 14% breiðara og 30% bjartara en önnur full tungl á árinu. Tölurnar eiga einungis við þá tunglfyllingu þegar tungl verður lengst frá jörðu. Þvermál tungls við tunglfyllingar ársins var (eða verður) sem hér segir í samanburði við þvermálið 19. mars:

Ástæða er til að benda á, að sýndarstærð tungls í fyllingu í febrúar og apríl var mjög svipuð og við tunglfyllinguna 19. mars, svo að munurinn hefði ekki greinst með berum augum. Hins vegar er rétt  að taka fram, að allar tölur um fjarlægð tungls og sýndarstærð miðast við að horft sé frá jarðarmiðju. Ef athugandinn er á yfirborði jarðar, sem er öllu venjulegra, eru ofangreindar fjarlægðir og stærðarhlutföll ekki rétt nema  tunglið sé nærri sjóndeildarhring. Þegar tunglið er hátt á lofti er það nær athugandanum og er því örlítið stærra (þótt það sýnist minna vegna alþekktrar skynvillu). Munurinn getur mest orðið 1,8%. Það er því ekki rétt sem segir í svarinu á Vísindavefnum, að tunglið sé "alveg jafn stórt" við sjóndeildarhringinn og þegar það er hæst á lofti.

                                                              Þorsteinn Sæmundsson


27. mars  2011  

Almanak Háskólans