Stundum ber það við að lesendur almanaksins senda ritstjóra þess athugasemd eða fyrirspurn vegna breytinga á málfari í almanakinu. Eftirtektarsamur lesandi fann að því að nú stæði Benediktsmessa á sumri þar sem áður hefði staðið Benediktsmessa á sumar. Hliðstæð dæmi eru Krossmessa á vori þar sem eitt sinn stóð Krossmessa á vor og Þorláksmessa á sumri í stað Þorláksmessa á sumar.

Þessi breyting á sér nokkra sögu eins og nú skal rakið. Fyrsti ritstjóri almanaksins var Finnur Magnússon. Meðan hann sá um almanakið (1837-1848) var þágufallið notað (á sumri). Þegar Jón Sigurðsson tekur við almanakinu árið 1849 breytir hann um og tekur upp þolfall (á sumar). Líklega hefur Jón talið þolfallið upprunalegra og skal það ekki rengt. Hins vegar bendir margt til þess að þágufallið hafi verið algengara í mæltu máli um daga Jóns.  Þegar Gísli Brynjúlfsson tekur við ritstjórn almanaksins árið 1881 fellir hann þolfallið umsvifalaust niður og tekur upp þágufall. Guðmundur Þorláksson notar sömuleiðis þágufallið í almanaksskýringum sínum í  Almanaki Þjóðvinafélagsins 1883. Þeir ritstjórar sem á eftir fylgdu, Nikulás Runólfsson og Valtýr Guðmundsson, héldu sig líka við þágufallið. Það er ekki fyrr en þeir Ólafur Dan Daníelsson og Þorkell Þorkelsson taka við almanakinu að þessu er breytt aftur, og þó ekki alveg strax. Fyrsta almanakið sem þeir Ólafur og Þorkell sáu um var almanak fyrir árið 1923. Í því almanaki og fjórum þeim næstu létu þeir þágufallið halda sér. Árið 1928 breyta þeir svo yfir í þolfall. Hefur það vafalaust verið að ráði Þorkels sem grúskaði mikið í almanaksfræðum. Röksemd Þorkels hefur líklega verið sú sama og Jóns Sigurðssonar forðum, að réttast væri að fara sem næst upprunanum. Síðan verður engin breyting fyrr en árið 1963, síðasta árið sem þeir Leifur Ásgeirsson og Trausti Einarsson sjá um almanakið saman. Þá kemur upp misræmi því að Þorláksmessa á vor breytist í Þorláksmessa á vori, en áfram stendur Benediktsmessa á sumar og Þorláksmessa á sumar í almanakinu. Ekki er ljóst hvað hefur ráðið þessu, en hugsanlegt er að setjari í prentsmiðju hafi óvart breytt þolfallinu í þágufall á einum stað vegna þess að það hafi verið honum tamara.

Þetta misræmi í föllum vakti athygli undirritaðs þegar hann tók við starfi Leifs sem  ritstjóri almanaksins í félagi við Trausta Einarsson árið 1963. Við Trausti ræddum málið og komumst að þeirri niðurstöðu að réttast væri að færa allt til nútímalegra máls, þ.e. nota þágufall alfarið í stað þolfallsins. Hér var ekki um það að ræða að eitt væri málfarslega réttara en annað, því að hvort tveggja er rétt mál, og það er því smekksatriði hvor kosturinn er valinn. Saga almanaksins sýnir að menn hafa haft á þessu ólíkar skoðanir á mismunandi tímum.

Þegar sama orðfæri er notað í almanakinu ár eftir ár fara menn gjarna að líta svo á að þannig eigi þetta að vera og ekki öðru vísi. Gott dæmi eru orðin sólstöður og sólhvörf. Þessi orð hafa ætíð haft nákvæmlega sömu merkingu, en orðið sólhvörf mun vera eldra. Í Rímbeglu eru þessi orð notuð jöfnum höndum, sólhvörf (eða sólhvarf) á sumar, sólstaða (eða sólstöður) á vetur. Í almanakinu var orðið sólstöður notað um báða atburðina fram til ársins 1849. Þá tekur Jón Sigurðsson upp orðið sólhvörf um þann dag þegar sól er lægst á lofti, en notar áfram sólstöður  þegar sól er hæst á lofti. Ekki er ljóst hvers vegna Jón gerði þetta, en orðaval hans hélst óbreytt í almanakinu í nærfellt heila öld, allt fram til ársins 1939 þegar þeir Ólafur Dan og Þorkell breyttu til og tóku aftur að nota orðið sólstöður bæði að sumri og vetri. En svo lengi hafði "reglu" Jóns Sigurðssonar verið fylgt í almanakinu að margir voru orðnir sannfærðir um að sólstöður væru á sumri og sólhvörf að vetri, en ekki öfugt. Aðrir vissu þó betur. Þegar Guðmundur Magnússon  þýddi bókina "Hvers vegna - vegna þess", sem Þjóðvinafélagið gaf út á árunum 1890-93, notaði hann orðin sumarsólhvörf og vetrarsólhvörf og gætti þar með samræmis.

                                                            Þorsteinn Sæmundsson

4. september 2007.