Frumefni nefnast þau grundvallarefni sem heimurinn er samsettur úr. Með efnafræðilegum rannsóknum hafa menn komist að raun um að langflest þeirra efna sem í náttúrunni finnast eru samsett úr fleiri en einu frumefni. Samsettu efnin eru svo mörg að ekki verður tölu á komið. Frumefnin eru hins vegar tiltölulega fá, um hundrað talsins. Aðeins níu þeirra geta talist algeng á yfirborði jarðar (yfir ½ % af heildarmassa jarðskorpunnar) og alheimurinn í heild virðist svo til eingöngu samsettur úr tveimur frumefnum, vetni og helíni.

Öll efni eru gerð úr örsmáum frumeindum. Í hverri frumeind er kjarni sem geymir mestallt efnismagnið. Kjarninn hefur jákvæða rafhleðslu. Hversu mikil sú rafhleðsla er, fer eftir fjölda tiltekinna öreinda, svonefndra róteinda, í kjarnanum. Allar róteindir bera jafnmikla, jákvæða hleðslu.

Í frumefni eru allar frumeindirnar eins að því leyti að kjarnahleðsla þeirra (þ.e. fjöldi róteinda í hverjum kjarna) er sú sama. Segja má að eiginleikar efnisins ráðist að verulegu leyti af kjarnahleðslunni. Venja er að tölusetja frumefnin ef'tir kjarnahleðslu þeirra, þannig að frumefni nr. l (vetni) hefur eina róteind í hverjum kjarna, frumefni nr. 2 (helín) tvær róteindir í kjarna o.s.frv. Í náttúrunni hafa fundist frumefni frá nr. 1 (vetni) til nr. 92 (úrans). Sum þessara efna eru sjaldgæf fyrir þá sök að þau eru óstöðug og hafa tilhneigingu til að breytast í önnur stöðugri. Þetta gerist á þann hátt að kjamar frumeindanna geisla frá sér rafhlöðnum ögnum, svo að kjarnahleðslan breytist. Hin óstöðugu efni eru því jafnframt geislavirk. Frumefni nr. 84, 85, 86, 87, 89 og 91 eru öll óstöðug (geislavirk), en hafa þó fundist í náttúrunni í smáum stíl. Frumefni nr. 43 og 61 hafa hins vegar aldrei fundist í náttúrunni, en tekist hefur að búa þau til í rannsóknarstofum með kjarnfræðilegum aðferðum. Eru þau bæði óstöðug. Á síðari árum hefur eðlisfræðingum tekist að fá fram frumefni handan við nr. 92 í frumefnaröðinni. Hafa nokkur slík frumefni verið búin til með ærinni fyrirhöfn, en þó aðeins örlítið af hverju, stundum aðeins fáeinar frumeindir í einu. Öll þessi nýju frumefni hafa reynst óstöðug og því ekki varanleg.

Nútímahugmyndir um frumefnin má rekja til enska efnafræðingsins Róberts Boyles, sem uppi var á 17. öld. Hugmyndir þessar festu þó ekki fyllilega rætur fyrr en Frakkinn Antoine Lavoisier gerði þeim betri skil meira en öld síöar. Lavoisier varð fyrstur til að birta lista yfir frumefni í nútíma-skilningi (1789). Þótt sá listi væri ekki villulaus, voru þar talin 23 eiginleg frumefni.

Af þeim efnum sem þekkt voru í fornöld eru 9 frumefni: kolefni, brennisteinn, járn, kopar, silfur, tin, gull, kvikasilfur og blý. Líklegt er að eitt frumefni enn, platína, hafi verið þekkt meðal Indíána í Suður-Ameríku. Þegar kom fram á 17. öld höfðu bæst í hópinn 5 efni, sem síðar sannaðist að voru frumefni: arsenik, antímon, sink, bismút og fosfór. Á 18. öld, þegar hugmyndir manna um frumefnin tóku að skýrast, hófst kerfisbundin leit að þeim. Fyrir aldamótin 1800 höfðu 15 ný frumefni fundist, en á 19. öldinni fundust hvorki meira né minna en 53 til viðbótar. Eftir síðustu aldamót komu 7 þau síðustu í leitirnar, auk þeirra sem búin hafa verið til á rannsóknarstofum.

Þeir sem fundið hafa ný frumefni hafa yfirleitt ráðið mestu um það hvað efnin yrðu látin heita. Nú á tímum er nafngiftin þó borin undir alþjóðlega nefnd til staðfestingar. Hin alþjóðlegu nöfn hafa latneska mynd, en í hverju landi eru þó notuð þjóðleg nöfn eða afbrigði, einkum um algengustu efnin.

Í fyrstu skránni, sem hér fer á eftir, hef ég tekið saman stuttar skýringar á frumefnaheitunum. Hef ég þar stuðst við eftirtalin rit: „Kemi for Gymnasiet“ eftir Peter Schieler, „The Chemical Elements“ eftir Helen Miles Davis, „The Oxford Dictionary of English Etymology“, „The Shorter Oxford English Dictionary, „The Concise Oxtford Dictionary“, „Van Nostrands Scientific Encyclopedia“, „Webster's Third New International Dictionary“, „Handbook of Chem-istry and Physics“ (46. útgáfa) og „Chemie Lexikon“ eftir Römpp. Samanburður heimilda reyndist nauðsynlegur þar sem skýringum bar ekki ætið saman.

Í skránni er jafnframt getið um íslensk heiti frumefnanna, með nokkrum skýringum. Íslensku heitin eru síðan rakin í annarri skrá í stafrófsröð, en síðan í þriðju skránni eftir frumefnatáknum. Um íslensku heitin hef ég haft samráð við þá Braga Árnason efnafræðing, Pál Theodórsson eðlis-fræðing, Steingrím Baldursson prófessor, Trausta Einarsson prófessor, Þorbjörn Sigurgeirsson prófessor og Örnólf Thorlacius menntaskólakennara. Kann ég þeim öllum þakkir fyrir góðar ábendingar, þótt ekki reyndust þær samrýmanlegar að öllu leyti. Frá hefðbundnum íslenskum nöfnum hefur ekki verið vikið að öðru leyti en því, að orðið ildi kemur í stað súrefnis og nitur í stað köfnunarefnis. Bæði heitin, ildi og nitur, hafa áður komið fram, og mun það síðara runnið frá dr. Guðmundi Finnbogasyni. Orðmyndin flúr (i stað flúors) hefur einnig verið notuð áður, sbr. Tækniorðasafn Sigurðar Guðmundssonar, enda er hún einkar hentug í samsetningum (flúrspat, flúrsýra, flúrljóm). Í stað latnesku endingarinnar -ium, sem algeng er í frumefnaheitum, hefur sú leið verið valin að nota endinguna -ín, sem er þjálli í islensku máli, eða fella endinguna niður með öllu, hafi það verið hægt með góðu móti.

Um hin íslensku frumefnaheiti mætti rita lengra mál, en þetta mun þó látið nægja að sinni.

I. Alþjóðleg frumefnaheiti eftir númeraröð.
 

Nitrogenium, eftir grísku orðunum nitron = saltpétur, og gennan = að mynda, þ.e. efni sem myndar saltpétur. Ísl. nitur, beygist eins og eitur. Einnig nefnt köfnunarefni. Fannst á 18. öld.

Oxygenium, eftir grísku orðunum oxys = súr, og gennan = að mynda, þ.e. efni sem myndar sýrur. Ísl. ildi, dregið af eldur, vegna þess að efnið er skilyrði fyrir bruna. Einnig nefnt súrefni. Fannst á 18.öld.

Fluor, eftir latnesku sögninni fluere = að renna. Efni sem innihalda hetta frumefni hafa frá fornu fari verið notuð til að auðvelda málmbræðslu og fá málminn til að „renna“. Ísl. flúr. Fannst á 19. öld.

Natrium, eftir arabíska orðinu natrun og gríska orðinu nitron sem bæði merkja saltpétur, en frumefnið finnst í saltpétri. Enskumælandi þjóðir nota heitið sodium, dregið af latneska orðinu soda = sódi, þar sem frumefnið finnst líka í sóda. Ísl. natrín. Fannst á 19. öld.

Magnesium, eftir efninu magnesia (MgO) sem aftur heitir eftir samnefndri borg í Litlu-Asíu. Ísl. magnesín.  Fannst á 19. öld.

Aluminium, eftir latneska heitinu alumen = álún, en það efni inniheldur frumefnið. Ísl. ál. Fannst á 19. öld.

Silicium, eftir latneska orðinu silex = harður steinn eða tinnusteinn, en þetta frumefni er eitt aðalefnið í flestum steinum. Enskumælandi þjóðir nota nafnið silicon. Ísl. kísill, dregið af þýska orðinu Kiesel sem var hið upphaflega nafn á frumefninu og samsvaraði merkingu sama latneska orðsins (silex). Fannst á 19. öld.

Phosphorus, eftir gríska orðinu phosphoros = ljósberi, vegna sjálflýsandi eiginleika efnisins. Ísl. fosfór. Fannst á 17. öld.

Argon, eftir gríska orðinu argos = óvirkur, því að lofttegund þessi tekur sjaldan þátt í efnabreytingum. Ísl. argon. Fannst á 19. öld.

Kalium, eftir arabíska heitinu al-kali = plöntuaska, en slík aska inniheldur efnið. Enskumælandi þjóðir nota heitið potassium, dregið af  hollenska orðinu potasschen = pottaska, vegna aðferðar sem beitt var til að ná einu efnasambandi þessa frumefnis (K₂CO₃) úr viðarösku. Ísl. kalín. Fannst á 19. öld.

Titanium, dregið af nafninu Titan sem var risi og sólguð í grískri goðafræði. Nafnið mun þó ekki hafa verið valið vegna eiginleika efnisins. Ísl. títan. Fannst á 18. öld.

Niccolum, stytting úr þýska orðinu Kupfernickel = steinefni sem þetta frumefni var fyrst unnið úr. Kupfer = kopar, og nickel = púki, ári, svo nefnt vegna þess að steintegundin innihélt ekki kopar þótt hún væri svipuð á að líta. Ísl. nikull. Fannst á 18. öld.

Cuprum, eftir latneska heitinu ,,æs Cyprium“ = málmur frá Kípur. Ísl. kopar. Þekkt þegar sögur hófust.

Gallium, eftir latneska nafninu Gallia = Frakkland, en það var föðurland þess sem efnið fann (Lecoc de Boisbaudran). Ísl. gallín. Fannst á 19.öld.

Selenium, eftir gríska orðinu selene = tunglið. Nafnið er myndað sem hliðstæða við nafn frumefnis nr. 52 (tellurium) vegna svipaðra eiginleika efnanna. Ísl. selen. Fannst á 19. öld.

Brom, dregið af gríska orðinu bromos = fýla, vegna þess hve daunillur vökvinn er. Ísl. bróm. Fannst á 19. öld.

Krypton, eftir gríska orðinu kryptos = falinn, sem vísar til þess að örlítið af þessari lofttegund leynist í andrúmsloftinu. Ísl. krypton. Fannst á 19. öld.

Strontium, kennt við staðarnafnið Strontian í Skotlandi, en þar finnast steinefni sem innihalda þetta frumefni. Ísl. strontín. Fannst á 19. öld.

39 Y
 

Molybdænium, eftir gríska orðinu molybdos = blý, því að efnið fannst í blýsamböndum. Ísl. mólybden. Fannst á 18. öld.

Technetium, myndað af sama orðstofni og nýyrðið tækni (sbr. gríska orðið tekhne = list). Nafnið vísar til þess að efnið var búið til á „tæknilegan“ hátt, með því að skjóta nifteindum á frumefnið mólýbden. Fyrsta manngerða frumefnið. Ísl. teknetín. Búið til árið 1937.

Ruthenium, eftir latneska nafninu Ruthenia = Rússland, en frumefnið fannst í platínugrýti í Úralfjöllum. Ísl. rúþen. Fannst á 19. öld.

Rhodium, dregið af gríska orðinu rhodon =  rós, því að mörg af efnasamböndum þessa frumefnis eru rósrauð. Ísl. ródín. Fannst á 19. öld.

Cadmium, dregið af gríska nafninu kadmeia, sem var heiti á sinkauðugri leirtegund, en frumefni þetta finnst helst innan um sinkgrýti. Ísl. kadmín. Fannst á 19. öld.

Iod, eftir gríska orðinu iodes = fjólublár, sem vísar til litar efnisins. Ísl. joð. Fannst á 19. öld.

Cæsium, eftir latneska orðinu cæsius = blágrár, sem vísar til litrófslínu frá frumefninu. Ísl. sesín. Fannst á 19. öld.

Barium, dregið af gríska orðinu barys = þungur, en frumefnið fannst í efninu baryta, sem dregur nafn af steintegundinni barít = þungspat, svo nefnt vegna mikillar eðlisþyngdar. Ísl. barín. Fannst á 19. öld.

Lanthanum, eftir grísku sögninni lanthanein = að leynast. Nafnið vísar til þess að efnið leyndist í serínsambandi. Ísl. lanþan. Fannst á 19. öld.

Cerium, kennt við smástirnið Ceres (= rómverskt gyðjunafn) sem var nýfundið þegar frumefnið var uppgötvað. Ísl. serín. Fannst á 19. öld.

Praseodymium, dregið af grísku orðunum prasios = laukgrænn, sem vísar til litar efnasambanda þessa frumefnis, og didymos = tvíburi, sbr. frumefni nr. 60. Ísl. praseódým. Fannst á 19. öld.

Neodymium, dregið af grísku orðunum neos = nýr, og didymos = tvíburi. Þetta frumefni og hið næsta á undan (praseódým) voru í fyrstu álitin eitt frumefni, og gekk það undir nafninu didymium af því að fundur þess var tengdur fundi annars efnis (lanþans). Ísl. neódým. Fannst á 19. öld.

Promethium, kennt við Prometheus, goðsögulega hetju sem stal eldinum frá guðunum. Efnið var myndað í kjarnaofni, og nafnið mun vísa til þess að með beislun kjarnorkunnar hafi menn stolið eldinum frá guðunum í annað sinn. Ísl. prómeþín. Búið til árið 1945.

Samarium, eftir steintegundinni samarskít sem efnið fannst fyrst í, en sú steintegund var kennd við Rússann Samarski. Ísl. samarín. Fannst á 19. öld.

Gadolinium, til heiðurs finnska efnafræðingnum Gadolin (það var þó ekki hann sem efnið fann). Ísl. gadólín. Fannst á 19. öld.

Terbium, eftir bænum Ytterby í grennd við Stokkhólm (sbr. frumefni nr. 39, 68 og 70). Ísl. terbín. Fannst á 19. öld.

Dysprosium, eftir gríska orðinu dysprositos = vandfenginn. Ísl. dysprósín. Fannst á 19. öld.

Holmium, eftir latneska nafninu Holmia = Stokkhólmur, en efnasambönd með þessu frumefni finnast í nágrenni borgarinnar. Ísl. holmín. Fannst á 19. öld.

Erbium, eftir bænum Ytterby í Svíþjóð, sbr. frumefni nr. 39, 65 og 70. Ísl. erbín. Fannst á 19. öld.

Thulium, dregið af latneska landsheitinu Thule. Frakkinn P.T. Cleve sem fann frumefnið í steinefnum frá Svíþjóð, taldi Thule hafa verið elsta nafnið á Skandinavíu. Ísl. túlín. Fannst á 19. öld.

Ytterbium, eftir bænum Ytterby í Sviþjóð, sbr. frumefni nr. 39, 65 og 68. Ísl. ytterbín. Fannst á 19. öld.

Lutetium, dregið af nafninu Lutetia sem var gamalt latneskt nafn á París. Frakkinn Georges Urbain, annar tveggja sem frumefnið fundu, gaf því þetta nafn. Ísl. lútesín. Fannst árið 1907.

Hafnium, eftir latneska nafninu Hafnia = Kaupmannahöfn, en þar fóru fram frumrannsóknir á efninu. Ísl. hafnín. Fannst árið 1923.

Tantalum, dregið af nafninu Tantalus, en svo hét goðsögulegur konungur sem dæmdur var til að standa upp að höku í vatni sem lækkaði í hvert sinn sem hann laut til að drekka. Samlíkingin er runnin af því að tantaloxíð, sem upphaflega var kallað tantal, leysist ekki upp í sýrum eins og önnur málmoxíð, þ.e. meðtekur ekki sýruna þótt nóg sé af henni. Ísl. tantal. Fannst á 19. öld.

Wolframium, dregið af Wolfram, en svo nefndu þýskir námamenn sambönd af þessu efni. Wolf = úlfur, en að öðru leyti er nafnskýringin óviss. Þetta frumefni gengur einnig  undir hinu sænska nafni tungsten (þungsteinn),  ekki þó í Svíþjóð. Ísl. volfram. Fannst á 18. öld.

Rhenium, eftir latneska nafninu Rhenus = Rín (fljótið). Nafnið völdu Þjóðverjarnir Walter Noddack, Ida Tacke og Otto Berg, sem fundu efnið. Ísl. renín. Fannst árið 1925.

Osmium, dregið af gríska orðinu osme = lykt, þefur, vegna lyktarinnar af efnasambandinu osmin-tetroxíð (OsO₄). Ísl. osmín. Fannst á 19. öld.

Iridium, eftir gríska orðinu iris = regnbogi, vegna litríkra efnasambanda. Ísl. iridín. Fannst á 19. öld.

Aurum, gamalt latneskt nafn. Ísl. gull. Þekkt þegar sögur hófust.

Hydrargyrum, dregið af gríska heitinu hydrargyros, sem myndað er úr orðunum hydor = vatn, og argyros = silfur, þ.e. fljótandi silfur. Enskumælandi þjóðir nota heitið mercury, eftir Merkúríusi, hinum fráa sendiboða guðanna í goðsögum Rómverja. Ísl. kvikasilfur. Þekkt þegar sögur hófust.

Plumbum. Gamalt latneskt nafn. Ísl. blý, uppruni óviss. Þekkt þegar sögur hófust.

Polonium, kennt við Pólland, föðurland Marie Curie, sem ásamt manni sínum uppgötvaði efnið. Ísl. pólon. Fannst á 19. öld.

Astat, eftir gríska orðinu astatos = óstöðugur, vegna þess að efnið er óstöðugt (geislavirkt). Ísl. astat. Búið til 1940 en fannst síðar í náttúrunni.

Radon, eftir frumefninu radín (radium) vegna þess að efnið verður til við ummyndun radíns, og einnig eftir frumefninu argon vegna skyldleika við það frumefni. Ísl. radon. Fannst árið 1900.

Francium, kennt við Frakkland. Franska konan M. Perey fann efnið. Ísl. fransín. Fannst árið 1939. Síðasta frumefnið sem fannst í náttúrunni.

Radium, dregið af latneska orðinu radius = geisli, vegna geislavirkni efnisins. Ísl. radín. Fannst á 19. öld.

Actinium, dregið af gríska orðinu aktis = geisli, vegna geislavirkni efnisins. Ísl. aktín. Fannst á 19. öld.

Thorium, kennt við guðinn Þór. Svíinn Berselius fann það í steinefnum frá Noregi. Ísl. þórín. Fannst á 19. öld.

Protactinium, dregið af gríska orðinu protos = fyrstur, og actinium = frumefni nr. 89, m.ö.o. for-aktín, vegna þess að það ummyndast í aktín. Ísl. prótaktín. Fannst árið 1917.

Uranium, kennt við reikistjörnuna Úranus sem fannst um svipað leyti og var látin heita eftir grísk-rómverska himinguðnum. Ísl. úran. Fannst á 18.öld.

Neptunium, eftir reikistjörnunni Neptúnusi sem er næsta reikistjarna við Úranus, talið frá sólu. Reikistjarnan var kennd við samnefndan sjávarguð. Ísl. neptún. Fyrst búið til á rannsóknarstofu í Bandaríkjunum árið 1940.

Plutonium, eftir Plútó, sem löngum taldist vera reikistjarna, sú ysta í sólkerfinu. Reikistjarnan var kennd við guð undirheimanna. Ísl. plúton. Búið til á rannsóknarstofu í Bandaríkjunum árið 1941.

Americium, kennt við Ameríku, en þar var efnið fyrst framleitt. Í frumefnaröðinni stendur þetta efni hliðstætt við nr. 63, sem kennt var við Evrópu. Ísl. amerikín. Búið til á rannsóknarstofu í Bandaríkjunum árið 1944.

Curium, til heiðurs hjónunum Marie og Pierre Curie (ekki þó svo að skilja að þau hafi fundið þetta frumefni, en þau fundu önnur, s.s. radín og pólon). Ísl. kúrín. Búið til á rannsóknarstofu í Bandaríkjunum árið 1944.

Berkelium, kennt við háskólann í Berkeley í Kaliforníu, þar sem efnið var fyrst búið til árið 1949. Ísl. berkelín.  

Californium, kennt við Kaliforníu af því að efnið var fyrst búið til þar (í Berkeley) árið 1950. Ísl. kalifornín.

Fermium, til heiðurs ítalska eðlisfræðingnum Enrico Fermi. Fannst árið 1952 í geislavirkum efnum eftir fyrstu vetnissprengjuna og var síðar búið til á rannsóknarstofu. Ísl. fermín.

Mendelevium, til heiðurs rússneska efnafræðingnum Dmitri Ivanovich Mendeleev sem skipaði frumefnunum í kerfi. Ísl. mendelevín. Búið til á rannsóknarstofu í Bandaríkjunum árið 1955.

Nobelium, til heiðurs Svíanum Alfred Nobel. Álitið var að þessa frumefnis hefði fyrst orðið vart við rannsóknir á Nóbelstofnuninni í Svíþjóð árið 1957. Sá fundur er nú dreginn í efa. Árið 1958 tókst að búa efnið til í Bandaríkjunum, en ákveðið var að halda nafninu óbreyttu. Ísl. nóbelín.

Lawrentium, til heiðurs bandaríska eðlisfræðingnum Ernest O. Lawrence sem fann upp cyclotron-hraðalinn og átti þátt í sköpun fyrsta frumefnisins af manna höndum (teknetíns). Ísl. lárensín. Búið til í bandarískri rannsóknarstofu árið 1961. Upphafleg skammstöfun þessa frumefnis var Lw.