Í nóvember árið 1700 breyttist tímatal á Íslandi þegar nýi stíll (gregoríanska tímatalið) tók við af gamla stíl (júlíanska tímatalinu). Voru þá  felldar niður 11 dagsetningar í nóvember. Jafnframt var íslenska misseristalinu hliðrað, en sú hliðrun nam aðeins 10 dögum en ekki 11. Þessi munur hefur aldrei verið skýrður. Stjörnufræðingurinn og tímatalsfræðingurinn Jens Fredrik Schroeter fjallaði um þetta í bók sinni Haandbog i Kronologi sem út kom árið 1926. Þar segir að  hliðrunin hafi upprunalega verið 11 dagar, en hafi síðar (1703) verið breytt í 10 daga. Schroeter vitnar í prófessor Eirík Briem sem hafi þessar upplýsingar úr Alþingisbók sem varðveitt sé í Reykjavík. Þetta er forvitnilegt og gefur tilefni til að kanna heimildir nánar.

Tilskipun um breytt tímatal er að finna í konungsbréfi sem dagsett er 10. apríl árið 1700. Bréfið var lesið upp á Alþingi og skráð í Alþingisbók. Í því eru fyrirmæli um það hvernig breytingin skuli framkvæmd, og segir svo:

"...skal udi nærværende Aar 1700, saa snart det kommer efter gammel sædvanlig Stiil til den 16. Novembr., som er en Löverdag, Söndagen næst efter være den 28de Novembr. ..." [1].

Þótt orðalagið sé knosað, fer ekki á milli mála að hliðra skuli um 11 daga. Síðar í bréfinu er þetta beinlínis sagt þegar ráð eru gefin um það hvernig breyta skuli tímasetningum sem þegar hafi verið ákveðnar. 

Í konungsbréfinu er hvergi fjallað um íslenskt misseristal. Það kom því í hlut fróðra manna á Íslandi að færa misseristalið til samræmis við nýjan stíl. Niðurstaðan var bókuð á Alþingi 1. júlí 1700 þar sem tilgreind eru ný tímamörk fyrsta vetrardags sem þá var föstudagur, en ekki laugardagur eins og nú.  Í Lagasafni 1990 [2] stendur að vetrarbyrjun, sem í gamla stíl hafi verið á föstudegi milli 9. og 18. október, hafi verið færð til föstudags milli 19. og 28. október.  Kaflinn í Lagasafni um tímatalsbreytinguna er tekinn orðrétt upp úr Lovsamling for Island [1], en ef flett er upp í Alþingisbókum Íslands [3] finnur lesandinn aðrar dagsetningar, sem sé föstudag milli 20. og 29. október. Þetta eru þær dagsetningar sem Schroeter vitnar til, og þær samsvara 11 daga færslu. En neðanmáls í Alþingisbókum Íslands stendur að "StÞ" tilgreini hinar dagsetningarnar, 19. og 28. október, sem svara til 10 daga færslu. Hvernig skyldi standa á þessu misræmi? Hvað samþykktu alþingismenn árið 1700?

Í Alþingisbókum Íslands er stuðst við handrit sem auðkennd eru með "BTh" og "StÞ". Þetta eru handrit úr söfnum amtmannanna Bjarna Thorsteinssonar og Stefáns Þórarinssonar og eru eftirrit af Alþingisbókum. Eftirrit "StÞ" af Alþingisbók 1700 er dagsett 28. ágúst árið 1700, en eftirrit "BTh" er dagsett 2. apríl 1701. Líklegt má telja að eftirrit "StÞ", sem skráð er svo skömmu eftir samþykkt Alþingis, sé réttara, og að þingmenn hafi ákveðið vitandi vits að hnika vetrarbyrjun um 10 daga. Að það hafi verið hrein mistök er afar ósennilegt. Líklegra er að menn hafi séð nokkra hagkvæmni í því að breyta dagsetningum misseristalsins um 10 daga í stað 11. Tímamót í misseristalinu eru hvort sem er breytileg um 7-8 mánaðardaga og því ekkert stórmál hvort meðaltalinu er hnikað um 10 daga eða 11. En í handriti "BTh" sem dagsett er sjö mánuðum síðar eru aðrar dagsetningar eins og fyrr segir. Það er engu líkara en að menn hafi fengið bakþanka og niðurstaðan orðið sú að réttast væri að leiðrétta textann til að fá fullt samræmi við tilskipun konungs um 11 daga færslu. Við þetta hafa orðið til tvær útgáfur af textanum, og fyrr eða síðar hlaut að koma upp deila um það hvor þeirra væri réttari. Það gerðist í dómsmáli sem sagt er frá í Alþingisbók 1703 og Schroeter vitnar til, án þess þó að tilfæra textann, en hann er svohljóðandi:

   "Uppá það heimstefnumál, sem hingað er vikið með dómi sýslumannsins Páls Torfasonar í Ísafjarðarsýslu, og merkja er, að ei hafi orðið eining um heimstefnudagstímann sökum nýja stíls, þá álykta lögmenn og lögréttumenn velnefndum sýslumanni leyfilegt að kalla þá báða málsparta fyrir sig til þings eftir heyannatíma. En það viðvíkur tímatalinu eftir alþingisbókarinnihaldi 1700, þá láta lögþingismenn þar við blífa (nefnilega nú tileinkað, að sá föstudagur, sem innsettur milli þess 20. og 28. octobris, haldist föstudagur fyrstur í vetri) svo lengi herrar biskuparnir hafa ekki samráða orðið því, sem lærðir menn í landinu hafa niður sett." [3]

Þessi grein er athyglisverð fyrir margra hluta sakir. Schroeter túlkar textann á þann veg að þarna hafi alþingismenn fallist á 10 daga regluna. Ekki er þó svo að sjá. Tíminn milli 20. og 28. október eru sjö dagar. Rímspillisárin hafa augljóslega gleymst, og því hefðu mörkin átt að vera 20. og 29. október. Þau mörk jafngilda 11 daga færslu, en ekki 10. Með öðrum orðum: árið 1703 var ekki verið að samþykkja 10 daga hliðrun, heldur eru þingmenn að árétta 11 daga hliðrun, þó með fyrirvara vegna ágreinings biskupa og annarra lærðra manna. Orðalagið bendir til ósættis milli biskupanna annars vegar og annarra lærðra manna hins vegar, en ekki verður séð hvernig skoðanir hafi skipst. Þýðing Schroeters á textanum er auk þess ónákvæm ("indtil biskopperne og andre lærde folk blev enige om noget andet var rigtigere" [4], bls. 334).

Bókunin 1703 sýnir að deilt var um það hvað stæði eða hefði átt að standa í Alþingisbók 1700.  Í Lovsamling for Island er löggjöfinni árið 1700 þannig lýst (bls. 553): 

   "Um vetrar komu, sem híngaðtil hefir verið á þann föstudag, sem inn hefir fallið millum þess 9da og 18da Oktobris, vill nú til reiknast að inn falli hér eptir á þeim föstudegi, sem er á milli þess 19da og 28da Oktobris ², svo að á þessu yfirstandandi ári byrjist veturinn á 22an Oktobris eptir nýja stíl, og er þá sjálfreiknað um miðsvetrar þorrakomu, svo og um sumarkomu, þá 26 vikur eru af vetri; item fardaga tíð, þá sex vikur eru af sumri &c."
----------------------------------------------------------------------
   ² efter andre skulde Vinterens Begyndelse være i dette Aar ansat til Fredagen mellem den 18. og 26. Oktober, men 1703 være forandret til Fredagen mellem den 20. og 28. (Althingsb. 1703, Nr. 15)".

Aðalmálsgreinin lýsir 10 daga reglunni. Neðanmáls eru hins vegar nefndar tvær aðrar reglur. Í þeim báðum er um sjö dagsetningar að ræða en ekki átta, svo að rímspillir hefur gleymst eins og fyrri daginn. Ef hann er tekinn með verða fyrri mörkin 18. og 27. október, en þau síðari 20. og 29. október. Fyrri mörkin gera ráð fyrir að hliðrunin árið 1700 hafi verið 9 dagar. Slíkt virðist afar ósennilegt, og er ekki vitað um aðrar heimildir í þá veru. Seinni reglan jafngildir 11 daga hliðrun, en ekki 10 eins og Schroeter virðist hafa álitið.

Í Alþingissamþykktinni 1700 er skemmtilegur kafli sem þannig er lýst í Lovsamling for Island:

   "Hverir helzt sem vera kunna hér í landi andlegrar stéttar eður veraldlegrar, sem lærðir eru uppá rímtal, eru vinsamlega umbeðnir (eptir sínu viti) íslenzkt rím uppsetja eptir þeim nýja stíl, undir approbationem eður staðfestu eðla og velæruverðugra herra biskupanna þessa lands, svo því síður misskilningur eður sérvizka kunni meðal þess fáfróða almúga af hljótast, heldur sérhver láti sig af sér hyggnari manni góðmannlega sannfæra, svo því síður nokkur verði fundinn í því, sig mót Hans Kóngl Maj^ts allranáðugustu befalíngum óhæfilega að forgrípa."

Biskupar á þessum tíma voru þeir Jón Vídalín í Skálholti og Björn Þorleifsson á Hólum.

Flest bendir til að núgildandi reglu (10 daga hliðrun) hafi almennt verið fylgt eftir samþykkt Alþingis árið 1700. Tilraunir til að leiðrétta samþykktina hafa greinilega leitt til ruglings árin 1702 og 1703. Þeir sem fréttu af leiðréttingunni og tóku hana gilda hafa talið vetur byrja viku seinna en aðrir árið 1702 vegna sumarauka, og sami munur hefði orðið á sumarkomu árið eftir. Síðan hefði ekki þurft að verða ágreiningur fyrr en árið 1713, en fullt samkomulag hefur áreiðanlega náðst um 10 daga regluna löngu fyrir þann tíma. 

Þeirri spurningu er ósvarað hvers vegna Alþingi kaus að festa tímamörk fyrsta vetrardags í stað þess að fastsetja sumarbyrjun, sem í fljótu bragði gæti virst æskilegra. Sumardagurinn fyrsti leikur einungis á sjö dagsetningum, og ef þær eru lögbundnar fer aldrei á milli mála hver dagurinn er því að hann er ætíð fimmtudagur. Fyrsti vetrardagur hefur hins vegar átta mögulegar dagsetningar ef fylgt er hefðbundum reglum um sumarauka. Fyrsta og síðasta dagsetningin fellur því alltaf á sama vikudag, og ef sá vikudagur var föstudagur mætti ætla að niðurstaðan hefði verið óræð. Svo er þó ekki, því að seinni dagsetningin kemur aðeins upp í árum sem hafa sumarauka. Rímfróðir menn geta því ávallt skorið úr um það hvora dagsetninguna eigi að velja. Ef sumardagurinn fyrsti hefði verið festur með lagasetningu, hefði eftir sem áður þurft að kunna reglur um sumarauka til að finna fyrsta vetrardag. Það hefði því ekki leyst neinn vanda að lögfesta sumarbyrjun í stað vetrarbyrjunar.

Spyrja má hvernig ákvæðið í Alþingisbók liti út ef sumardagurinn fyrsti hefði orðið fyrir valinu? Textinn hefði væntanlega orðið eitthvað á þessa leið:

   "Um sumarkomu, sem híngaðtil hefir verið á þann fimmtudag, sem inn hefir fallið millum þess 8da og 16da Aprilis, vill nú til reiknast að inn falli hér eptir á þeim fimmtudegi, sem er á milli þess 18da og 26da Aprilis, og er þá sjálfreiknað um vetrarkomu föstudag þá 26 vikur eru af sumri, en viku síðar þá sumarauki er. Á þessu yfirstandandi ári byrjast veturinn á 22an Oktobris eptir nýja stíl ..."

Þarna hefði þurft að nefna sumaraukann, og er líklegt að þingmönnum hafi þótt það flækja málið. Það er jafnvel spurning hvort orðið "sjálfreiknað" hefði þótt viðeigandi undir þeim kringumstæðum. Hugsanlega hefur þetta talist næg ástæða til að festa vetrarkomu fremur en sumarkomu. Samhengisins vegna hafa þingmenn kosið að tilgreina vetrarkomuna 1700 í nýja stíl þótt fyrirsjáanlegt væri að tímatalsbreytingin færi ekki fram fyrr en fimm vikum eftir fyrsta vetrardag.  

Önnur ástæða til að lögfesta vetrarkomu fremur en sumarkomu kann að hafa verið sú, að í misseristalinu var hefð fyrir því að telja vetur koma á undan sumri. Þetta kemur m.a. fram í Rímbeglu [5] (bls. 22 og bls. 128).

Í þriðja lagi er hugsanlegt að þingmenn hafi á miðju sumri horft til næstu misseraskipta og ákveðið að festa þau.

Þegar á allt er litið verður ákvörðun þingsins skiljanleg.

 Tilvísanir:
 [1] Oddgeir Stephensen og Jón Sigurðsson (ritstj.): Lovsamling for Island
      1. bindi, 1853.
 [2] Marteinn Másson (ritstj.): Lagasafn 1990, Dóms- og kirkjumála-
       ráðuneytið 1991.
 [3] Einar Bjarnason (ritstj.): Alþingisbækur Íslands IX,  Sögufélagið 1965.
 [4] J. Fr. Schroeter: Haandbog i Kronologi, II, 1926.
 [5] Natanael Beckman og Kristian Kålund (ritstj.) : Alfræði íslenzk II,
      1914-1916.